Dan kada je oslobođen Auschwitz

13. januara 1945. godine u tadašnjem njemačkom žurnalu, koji je počinjao uz pompezne zvuke fanfara, čule su se riječi spikera:

„Ovdje na cijelom istočnom frontu, između Baltičkog mora i Karpata, sovjetske trupe su u ranim jutarnjim satima započele njihovu do sada najveću ofanzivu. Front gori na razdaljini od 1000 kilometara.“

Sa svakim metrom, kojeg je osvajala Crvena armija, za korak se približavalo oslobađanje preostalih logoraša u Auschwitzu. Ipak, potrajalo je još dvije teške nedjelje do trenutka kada su konačno te subote, 27. januara 1945. godine, sovjetske trupe uspjele da prodru do Auschwitza. Fanatične njemačke jedinice su pružale veliki otpor. Prilikom oslobađanja logora, u borbama je poginuo 231 pripadnik Crvene armije. Oko 7.500 zatvorenika je oslobođeno, mada su oni bili više mrtvi, nego živi. To što se dešavalo u Auschwitzu nije odmah javno objavljivano. Tek sredinom aprila 1945. preživjeli su u njemačkom odjeljenju na BBC-u izvještavali o užasima u logoru. Među njima je bila i Anita Lasker, koja je na radiju kazala:

„Prilikom dolaska transporta na rampi su bili jedan ljekar i jedan komandant. Oni su pred našim očima raspoređivali ljude. Pitali su ih za starosnu dob i zdravstveno stanje. Mnogi, koji su tek stizali, žalili su se na neke probleme i tako – neznajući – potpisivali svoju smrtnu presudu. Pažnja se posebno obraćala na djecu i starce. Desno lijevo, desno lijevo...Desno je značilo život, a lijevo krematorij.”

Organizator holokausta    

Auschwitz je najveći i najužasniji koncentracioni logor: logor istrebljenja. Tamo je nacistički sistem ubijanja doveden do savršenstva. Organizator masovnog ubijanja je bio Adolf Eichmann. On je vodio takozvani Odsjek za pitanja Jevreja pri glavnoj službi za sigurnost u njemačkom Reichu. Taj aparat je bio direktno pod nadležnošću jedinica SS-a. Eichmann je pri kraju rata, uz podršku Vatikana, pobjegao u Argentinu.

Izraelska tajna služba mu je ušla u trag i u maju 1960. godine Eichmann je otet i prebačen u Izrael. Tokom procesa, koji je vođen protiv njega, pokušavao je da umanji svoju ulogu u izvršavanju holokausta: „Žalim i osuđujem naredbu bivšeg njemačkog državnog vodstva o istrebljenju Jevreja. Ja sam bio samo sredstvo u rukama moćnijih i jačih snaga…“, rekao je Eichmann. No, njegove cinične isprike nisu imale nikakvog efekta pred sudom. Proglašen je krivim i osuđen na smrt. Adolf Eichmann je pogubljen 1962. godine.

Koncentracioni logor Auschwitz, smješten oko 60 kilometara jugozapadno od Krakova, nastao je u proljeće 1940. U septembru 1941. godine komandant logora Rudol Höß je izdao naredbu da se za ubijanje zatvorenika upotrijebi otrovni gas Ciklon B. Taj gas je prvobitno korišten kao sredstvo za dezinfekciju. Od njegove pare se umiralo za samo nekoliko minuta. Pripadnici SS-a su od 1942. deportirali Jevreje iz cijele Evrope u Auschwitz. Tamo su od 1943. godine “industrijski” ubijani Jevreji, Sinti i Romi te ostali koje su nacisti progonili. Zatvorenici su ubijani u gasnim komorama i potom spaljivani u ogromnim krematorijumima.

Kako su ljudi umirali u Auschwitzu 

Ipak, nisu sve žrtve Auschwitza jedan duži period ubijane samo otrovnim gasom. Neposredno nakon dolaska u stočnim vagonima, ljudi su zbijeni u gomili odmah prilikom istovara na rampi – kako su svojim jezikom govorili nacisti – bili „selektirani“. O tome ko će biti ubijen odmah po dolasku otrovnim gasom, a ko ne, odlučivali su ljekari i SS-ovci.

Jedan od njih je bio i Josef Mengele, poznat i kao „Anđeo smrti iz Auschwitza“. Pored „selektiranja“, Mengele je provodio i bestijalne eksperimente – između ostalog i na djeci. On je po završetku rata pobjegao u Argentinu, a kasnije u Paragvaj i Brazil, gdje je – kako se pretpostavlja – umro na plaži, nakon moždanog udara, 7. februara 1978. Anita Lasker je na BBC-u govorila o tome kako je Mengele eksperimentirao sa ženama, koje su dovođene u ozloglašeni blok broj 10: „Žene su bile sterilizirane, nad njima su rađeni eksperimenti koji se čine nad pokusnim kunićima…“

Kako bi uništili tragove svojih zločina SS-ovci su krajem 1944. godine eksplozivom razorili gasne komore i većinu zarobljenih prebacili na zapad Njemačke. Anita Lasker je odvedena u Bergen-Belsen u Nidersachsenu, gdje su je sredinom aprila 1944. oslobodili Britanci.

Sjećanja na neshvatljive užase

Oni koji su ostali u Auschwitzu mogli su već tada da čuju sovjetsku artiljeriju. No, SS-ovci su po svaku cijenu željeli spriječiti da Crvena armija oslobodi logor. Napaćene ljude su tjerali iz logora da marširaju dan i noć. Ko je ostao u logoru, taj je bio ubijen. 56.000 logoraša se našlo u maršu smrti. Za njih 15.000 to je bio put u smrt. Njihovi leševi su ostali na rubu puta kojim su se kretali.   

U holokaustu, kojeg je Eichmann tokom procesa koji se vodio protiv njega nazvao „neshvatljivom sudbinom“, ubijeno je preko 6 miliona ljudi: od toga najmanje 5,6 miliona Jevreja. Oko pola miliona ubijenih su bili Sinti i Romi. Sistematski su proganjani i ljudi koji su imali zdravstvene smetnje, zatim homoseksualci i Jehovini svjedoci. Među ubijenim je i 1,5 milion djece.

Od 1996. godine Savezna Republika Njemačka zvanično obilježava 27. januar kao Dan žrtava nacionalsocijalističkog režima. 

Autori: Birgit Görtz / Senad Tanović

Odg. ured.: A. Šubić