"Ne dijele iste vrijednosti"

DW: Gospodine Krastev, zapadna i istočna Evropa, kako to u ovom trenutku izgleda, ne govore istim jezikom. Kako vi to objašnjavate?

Ivan Krastev: Finansijska kriza podijelila je EU na povjerioce i na dužnike, praveći jaz između sjevera i juga. Sada izbjeglička kriza pravi novi rascjep između Istoka i Zapada. Danas ne doživljavamo samo nedostatak solidarnosti, kako se stalno može čuti u EU, već doživljavamo i sudar različitih vrsta solidarnosti: nacionalne, etničke i vjerske solidarnosti s jedne strane i naše ljudske obaveze da pomognemo s druge strane. Istočni Evropljani ne misle da solidarnost, koju duguju građanima u svojoj zemlji, treba da imaju i sa ljudima koji bježe od rata i progona. Izbjeglička kriza je upravo pokazala da istok Evrope doživljava kao prijetnju upravo one vrijednosti na kojima EU počiva. Istovremeno su ove univerzalne vrijednosti za mnoge u Zapadnoj Evropi jezgro novog evropskog identiteta. Stoga je ovakav stav zemalja istočne Evrope iz ugla zemalja zapadne Evrope nesnošljiv, štaviše skandalozan. Dok se u Njemačkoj 10 posto stanovništva uključilo u privatne akcije i prikupljanje pomoći za izbjeglice i potražioce azila, javnost u istočnoj Evropi kao da ne interesuje tragedija izbjeglica a političari odbacuju briselske izbjegličke kvote.

Jedna, takoreći, asimetrična reakcija na izbjegličku krizu?

U većini zapadnoevropskih zemalja je izbjeglička kriza dovela do polarizacije društva, do konfrontacije između zagovarača i protivnika politike otvorenih vrata, između onih koji svoja vrata otvaraju za izbjeglice i onih koji podmeću požare u izbjegličkim domovima. No, ozlojeđenost i otpor prema izbjeglicama u istočnoj Evropi posebno je problematična i apsurdna ako se u vidu imaju dvije stvari. Prva je da su se upravo građani istočne Evrope najvećim dijelom 20 stoljeća masovno bavili mišlju kako da pobjegnu iz svoje zemlje, i druga je da u većini zemalja srednje i istočne Evrope uopšte nema sirijskih izbjeglica.

Ali zašto je istočna Evropa neosjetljiva na tragediju izbjeglica?

Povratak podjele između Istoka i Zapada Evrope nije nesretna slučajnost. To ima svoje korijene u istoriji, demografskom razvoju i turbulencijama, koje su pratile postkomunistička društva. Istovremeno je to i svojevrsni sredjoevropski narodni ustanak protiv globalizacije. U srednjoj Evropi se bolje nego negdje drugo poznaju prednosti ali i tamne strane multikulturalnih društava. Države istočne Evrope i njihove nacije nastale su tek u drugoj polovini 19. stoljeća i to jednim potezom. Dok se Zapadna Evropa suočavala sa zaostavštinom evropskih kolonijalnih imperija i sa svijetom izvan Evrope, u srednjoevropskim državama je, skupa sa raspadom carstava, dolazilo do teških etničkih čišćenja. Prije Drugog svjetskog rata je recimo Poljska bila multikulturalna i multietnička zemlja u kojoj su trećinu stanovništva pa i više od toga činili Nijemci, Ukrajinci i Jevreji. Danas je Poljska sa 97 posto Poljaka jedna od najhomogenijih zemalja na svijetu. Povratak u etnički pluralizam čini se mnogima kao povratak u teška vremena između dva svjetska rata.

Da li su zemlje istočne i srednje Evrope zaostale u svom stavu o naciji i državnosti u odnosu na zemlje Zapadne Evrope?

Ne bi se baš to tako moglo reći. Ali njihov stav je jednostavno drugačiji. EU se bazira na francuskoj ideji o naciji, za koju pripadnost naciji podrazumijeva lojalnost prema institucijama ali i na njemačkoj predstavi o državi sa moćnim saveznim zemljama i relativno slabim federalnim centrom moći. Zemlje srednje i istočne Evrope preuzele su međutim francusku i njemačku ideju odnosno definiciju nacije. Ali te zemlje kombinuju francusku ideju svemoćne centralne države sa njemačkom predstavom po kojoj pripadnost državi počiva na zajedničkom porijeklu i kulturi. Za mnoge istočne Evropljane su parole poput 'Poljska- Poljacima' ili 'Njemačka - Nijemcima' razumljive, ali to nisu ideje evropske Evrope. Jer Evropa nema etnički identitet. Mi nemamo zajednički jezik a naša zajednička istorija je prije takva da naginjemo podjelama a ne ujedinjenju. Ako se nastavi protiviti izbjeglicama, istočna Evropa bi mogla potaknuti radikalnu krizu solidarnosti u EU, i ma kako to zvučalo paradoksalno, mogla bi biti odbačena od strane Zapadne Evrope.

Ivan Krastev je politolog, predsjednik Centra za liberalne studije u Sofiji i stalni član Instituta za antropologiju u Beču.