Nauka pod nacističkom čizmom

Moric Borkhart je bio pionir neurohirurgije. Paul Lazarus, naučnik koji je među prvima počeo sa istraživanjem radioaktivnog zračenja. Vilhelm S. Feldberg, istaknuti istraživač ljudskog mozga. Svi su oni nekada radili za Šarite (Charité) – berlinsku kliniku, koja je 1933. označena kao jevrejska. U međuvremenu se njihove biografije mogu vidjeti među spomen-obilježjima u salama najveće univerzitetske klinike u Evropi. Projekat „GeDenkOrt Charité“ imao je za cilj da podsjeti na lik i djelo uvaženih naučnika, koji su u nacističkim vremenima bili odbačeni, kaže Karl Maks Ajnhojp, direktor ove bolnice.

„Zapravo je početna ideja bila da udahnemo život u nešto novo, u neki umjetnički projekat, u nešto što će biti vidljivo. Istovremeno nam je bilo važno da to bude muzejskog karaktera, nešto što će biti od koristi mladim studentima, mladim ljekarima. Nešto što će ih podstaći na razmišljanje, uključujući i priču o tome, kako se postaje ljekar.“

Suočavanje sa prošlošću još traje

Šarité nije jedina univerzitetska institucija koja je će sistematski pročešljati svoju prošlost tokom nacional-socijalizma. Tom temom se na više njemačkih univerziteta tokom 70-tih godina prošlog vijeka bavilo mnogo naučnih saradnika. Ali tek kasnije, u posljednjoj dekadi 20. veka, univerziteti na tom planu postaju veoma aktivni. Neizbježno pitanje: zašto je bilo potrebno da prođe toliko vremena? „Zato što je bilo ličnosti među nastavnim kadrom koji bi time bili pogođeni“, kaže Ridiger fom Bruh, istoričar iz Berlina, koji već godinama istražuje nacističku prošlost Njemačke. „Rijetko ko se usuđivao da postavlja pitanja. Dakle, riječ je o aspektu problema, koji ukazuje na to da su mnogi nacional-socijalizmom pogođeni više nego što su očekivali.“

Nauka se dugo držala legende kako se u vrijeme nacizma nije ogriješila, odnosno da nije potpala pod uticaj te ideologije. Pri tome nije nepoznato da su mnogi naučnici isprva otvoreno govorili o svojim simpatijama prema nacistima. Neki od njih su bili i u službi režima. Na univerzitetskoj klinici Šarite su izvođeni eksperimenti, uključujući i prinudnu sterilizaciju. Udruženje naučnika Maks Plank prvo je prelomilo i 1997. godine osnovalo radnu grupu, čiji je zadatak bio da istraži prošlost ovog društva. „To je bio prelomni trenutak. Nakon ove odluke i druge institucije su krenule istim putem. Međutim, to je bio nužan slijed događaja. Doduše, ne zbog osjećaje krivice, već zbog sve većeg pritiska javnosti. Tako da su mnogi shvatili da je bolje da sami pokrenu neutralnu istragu svoje prošlosti“, smatra Fom Bruh.

Udo Šagen je saradnik klinike Šarite. Istoričar je, ali prije svega stručnjak za medicinu. Njemu je poverena funkcija šefa projekta „GeDenkOrt Charité“. Upravo je on osmislio ideju o spomen-obilježjima u salama klinike, koja će podsjećati na zaposlene koji su otpušteni i protjerani nakon političkih promjena 1933. godine. Kaže kako njegov posao nije završen, ima još dosta toga da se istraži. „U međuvremenu smo utvrdili da je bilo preko 180 jevrejskih profesora i naučnih saradnika. Ali nismo uspjeli da saznamo koliko je njih na kraju otpušteno. Vjerovatno je bilo dvostruko više nego što se to zvanično znalo.“

Da se ne zaboravi

Još manje se zna o sudbini jevrejskih medicinskih sestara i osoblja. Ljekari i naučnici su bili u boljoj poziciji. Finansijske okolnosti su nekima omogućile da pobjegnu u inostranstvo. Tamo bi počinjali ispočetka, što u ono vrijeme nije bilo nimalo lako, priča Šagen. „Obično bi došli u zemlje, u kojima im ne bi bilo dozvoljeno da se bave svojim pozivom. Neki su morali da ponove dio studija. Često su finansijski jednim dijelom zavisili i od drugih ljudi.“

Ostali ljekari (oni koji nisu bili Jevreji) nisu imali hrabrosti da se usprotive nacizmu. Rijetko ko je to učinio. Još jedno logično pitanje: šta ih je navodilo na to sa sarađuju sa režimom? Čak su i čuveni njemački naučnici poput hirurga Ferdinanda Zauerbruha i psihijatra Karla Bonhefera, podržavali ključne aspekte zdravstvene politike nove vlasti. Prije svega u domenu prinudne sterilizacije i eksperimenata na ljudima. Činjenica da studenti danas mogu otvoreno da govore o odlukama ljekara u vremenima Trećeg Rajha je za šefa klinike Ajnhojplea, veoma važan aspekt školovanja, posebno kada je riječ o medicinskoj etici.

Svjedočenje o poigravanju sa etničkim normama, poslužiće prije svega studentima medicine, dakle budućim ljekarima, kao opomena i podsjetnika na mračan period istorije, koja je čak i ugledne naučnike, suprotno etici struke, uvukla u ideologiju nacističkog režima.

Autori: Bjanka Šreder / Jakov Leon

Odgovorna urednica: Zorica Ilić