Sa podjelama u Evropi još nije gotovo

U Jalti, na tada sovjetskom poluostrvu Krim, pre 70 godina, od 4. do 11. februara 1945, sastala su se trojica lidera savezničkih sila u borbi protiv nacističke Njemačke: Frenklin D. Ruzvelt (SAD, na fotografiji u sredini) Vinston Čerčil (Velika Britanija, lijevo) i Josif Visarionovič Staljin (SSSR, desno). Na sastanku „velike trojke“ dogovorena je podjela Njemačke poslije kapitulacije i stvaranje novog, poslijeratnog poretka u Evropi. Od samog početka, trojica lidera bili su jedinstveni u zahtjevu za bezuslovnu predaju, denacifikaciju i demilitarizaciju Njemačke. Međutim, neka druga pitanja ispostavila su se kao nerješiva – razlike su bile prevelike.

Krim je ponovo mjesto gdje se rješava pitanje mira u Evropi. U intervjuu za Dojče vele njemački istoričar Jost Dilfer govori o značaju konferencije na Jalti.

Dojče vele: „Velika trojka“ je u Jalti donekle uspjela da se dogovori – mir u Evropi je za neko vrijeme bio obezbijeđen. Ali, samo nekoliko mjeseci kasnije, svijet je bio suočen sa novim, takozvanim „Hladnim ratom“. Šta je pošlo naopako?

Jost Dilfer: Antihitlerovska koalicija Rusa, Amerikanaca i Britanaca nije ni tokom rata glatko funkcionisala. Ipak, saveznici su u Jalti još uspjeli da se slože, što je na svim stranama shvaćeno kao polazna tačka zajedničke posljeratne politike. Ali, zbog rastućih napetosti, nikada nije došlo do konkretne primjene u diplomatiji. Došlo je do podjela u vezi sa određenim pitanjima. Prvo je to bila Poljska: Sovjetski Savez je ignorisao poljsku vladu u egzilu u Londonu i postavio svoju satelitsku vladu. Pitanje je bilo: da li tu vladu treba priznati samo zato što je Sovjetski Savez Poljsku oslobodio od nacista? Tu je bilo i pitanje reparacija, ratne odštete: SAD su još u Jalti odbile da u potpunosti podrže sovjetske zahtjeve za reparacijama, jer je vladalo uvjerenje da je Njemačka uništena i da će joj prvo biti potrebna pomoć. Amerikanci takođe nisu bili voljni da podijele tajnu atomske bombe i mirnog korišćenja nuklearne energije. To je stvorilo tenzije. Sve što je bilo zajedničko, potrošilo se do 1946. i '47 godine.

Hajde da spekulišemo: šta bi Ruzvelt, Čerčil i Staljin uradili drugačije da su znali šta će desiti nekoliko godina poslije konferencije?

Sovjetski Savez je Istočnu Evropu oslobodio od Njemačke i potom htio da tamo ostvari svoje interese. Upravo zato što to nije priznato, došlo je do konfrontacije i 'Hladnog rata'. Krivica leži na obje strane, jer su zapadne sile imale premalo razumijevanja za Sovjetski Savez, za patnje SSSR-a. U hladni rat su bili podjednako uključeni Sovjetski Savez, Amerikanci i Britanci.

Da li je još od Jalte bilo jasno da se ne može izbjeći podjela svijeta?

Jalta je bila jedna od mnogih konferencija o posljeratnom poretku. Samo pola godine kasnije, bilo je samo još konferencija ministara spoljnih poslova na kojima je podjela Evrope bila vidljiva. U Jalti nije bila toliko očigledna, još uvijek je bilo šansi. Ali, i tamo je bilo sučeljavanja ideologija – komunizma i kapitalizma. Svaka strana nastavila je da širi svoju sferu uticaja – Sovjetski Savez u vojnom, zapadne sile u ekonomskom smislu.

Neki istoričari vide Jaltu kao mjesto gdje je Zapad izdao Poljsku i druge zemlje u istočnoj Evropi. Šta vi mislite o tome?

Desilo se ono što se desilo, djelimično zbog jednostranog akta Sovjetskog Saveza, ali i djelimično kao kompromis. Zapadne sile nisu mogle da počnu rat sa Sovjetskim Savezom u trenutku kada Hitlerova Njemačka nije bila dotučena.

Ukratko rečeno: šta je Jalta donijela svijetu? Šta možete da kažete danas, 70 godina kasnije: šta je bilo pozitivno, a šta negativno?

Dva mjeseca poslije Jalte, osnovane su Ujedinjene nacije. U Jalti se malo govorilo o Ujedinjenim nacijama, ali je dogovoreno da pet velikih sila imaju pravo veta. To je tada bilo neophodno, ali to pravilo danas sprečava UN da budu efikasnije. Kao pozitivno možete da vidite to da se krenulo putem mira – čak i tokom rata. Trenutna situacija u Evropi ima sličnosti sa tadašnjim vremenom. Putin nastavlja Staljinovu politiku i to je veoma opasna situacija. Vjerovali smo da je poslije završetka sukoba Istoka i Zapada 1989/90, ta podjela prevaziđena kroz različite sfere moći u Evropi. U situaciji smo da vidimo kako današnja Rusija, mnogo manja nego što je bio Sovjetski Savez, ide potpuno istim putem. To je veoma ozbiljno. Mislili smo da smo to prevazišli, ali – nismo uspjeli.

Jost Dilfer je profesor novije istorije na Univerzitetu u Kelnu. On je autor knjige „Jalta, 4. februara 1945. Drugi svjetski rat i pojava bipolarnog svijeta“.