Ελλάδα - Γερμανία: κοινές ματιές στο παρελθόν

Είναι μια ζεστή μέρα στη Θεσσαλονίκη. Μαζί με τη συνάδελφό μου Αλεξία πηγαίνουμε μια βόλτα στην παραλία. Πλέον, μετά την καραντίνα, μπορούμε να το κάνουμε. Στο πλαίσιο των περιοριστικών μέτρων για τον κορωνοϊό η παραλία της Θεσσαλονίκης είχε κλείσει για μερικές εβδομάδες. Τώρα η παραλία ξανάνοιξε. Ένιωθα σαν να ήταν κάτι απαγορευμένο το να πας μια βόλτα εκεί.

Εξαιτίας των μέτρων για την αντιμετώπιση της πανδημίας η Θεσσαλονίκη για εβδομάδες έμοιαζε με φάντασμα. Η ζωή, που υπό κανονικές συνθήκες πάλλεται στα στενά δρομάκια του κέντρου, είχε σταματήσει. Οι ταβέρνες, τα μπαρ, τα καφέ ήταν κλειστά. Τα αρχαία, βυζαντινά και οθωμανικά μνημεία έριχναν τις σκιές τους σε άδειους χώρους. Η Θεσσαλονίκη είναι μια πόλη της διαρκούς αλλαγής. Ανά τους αιώνες και τις χιλιετίες ξαναέβρισκε πάντα έναν νέο εαυτό. Κατά συνέπεια η Θεσσαλονίκη μοιάζει να τυλίγεται από πολλά στρώματα ιστορικής ομίχλης, την οποία μπορεί να διαπεράσει κανείς μόνο κάνοντας ερωτήσεις, σκάβοντας στο παρελθόν, συνδέοντας κομμάτια.

Ένα ξεχασμένο κεφάλαιο της ιστορίας της πόλης μοιάζει να ξετυλίγεται πάλι μπροστά στα μάτια μας: το εβραϊκό παρελθόν. Σήμερα ζουν στη Θεσσαλονίκη 1000 Εβραίοι. Αρκετοί προσπαθούν να αποκρύψουν την εβραϊκή τους ταυτότητα από τη δημοσιότητα. Πολύ πριν η Βέρμαχτ κατακτήσει την Ελλάδα κατά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο, πολύ πριν από τα δεινά, την πείνα και τον εκτοπισμό των Εβραίων της Θεσσαλονίκης στα στρατόπεδα εξόντωσης, η Θεσσαλονίκη ήταν γνωστή ως «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων».

Η εβραϊκή ιστορία της πόλης ξεκινά πολλούς αιώνες πριν. Στα τέλη του 15ου αιώνα εγκαθίστανται στη Θεσσαλονίκη Σεφαραδίτες Εβραίοι από την Ισπανία, οι οποίοι είχαν εκδιωχθεί από τους καθολικούς βασιλείς Ισαβέλλα και Φερδινάνδο. Στη συνέχεια διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη ζωή της πόλης, προσδίδοντάς της το προσωνύμιο «Madre de Israel» δηλαδή «Μητέρα του Ισραήλ». Ο μισός πληθυσμός της Θεσσαλονίκης ήταν εβραϊκός και εκπροσωπούνταν σε όλες τις κοινωνικές τάξεις της πόλης. Οι ναζί δολοφόνησαν το 97% των 50.000 σχεδόν Εβραίων που ζούσαν στη Θεσσαλονίκη και έκτοτε η ιστορία τους ξεχάστηκε. «Δεν μάθαμε σχεδόν τίποτα στο σχολείο για τον εβραϊκό πληθυσμό της πόλης» λέει η Αλεξία. Ρώτησα πολλούς ανθρώπους στη Θεσσαλονίκη τι γνωρίζουν για την εβραϊκή ιστορία της πόλης - όχι πολλά, όπως φαίνεται.

Γερμανική ιστορία στην Ελλάδα

Το να δουλεύω ως Γερμανός δημοσιογράφος σε αυτή την πόλη μοιάζει σαν «αποστολή». Κάτω από κάθε πέτρα που σηκώνω βρίσκω συνδέσεις με τη δική μου ιστορία, με τα ειδεχθή εγκλήματα που διέπραξε εδώ η γενιά των παππούδων μας. Ο παππούς μου ήταν στην Ελλάδα την περίοδο μας κατοχής. Μιλάω συχνά με ανθρώπους που έχουν δει τη Βέρμαχτ να σφάζει την οικογένεια και τους φίλους τους. Οι περισσότεροι δεν είδαν ούτε μια δεκάρα ως αποζημίωση. Ήταν ο παππούς μου μέρος αυτών των εγκλημάτων;

Η συζήτηση με τους Έλληνες για την κατοχή και την εξόντωση των Εβραίων αποτελεί πρόκληση. Ως Γερμανοί έχουμε συνηθίσει να συζητάμε το παρελθόν μεταξύ μας. Αλλά είναι κάπως διαφορετικό όταν συναντούμε ανθρώπους, των οποίων η ιστορία είναι σχεδόν άγνωστη στη Γερμανία. Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι πέθαναν στην Ελλάδα την περίοδο μας κατοχής. Ακολούθησε, ως συνέπεια του πολέμου, ο εμφύλιος και αργότερα η δικτατορία. Δεν γνωρίζουμε τίποτα από αυτά στη Γερμανία. Όταν ασχολούμαστε με τον πόλεμο, προτιμούμε να μένουμε στα δικά μας. Κρατάμε τα θύματα μακριά από εμάς. Σε μια συνομιλία με την Αλεξία γίνεται πάλι ξεκάθαρο: υπάρχουν ακόμη πολλά ανοιχτά κεφάλαια για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Καθώς συζητάμε κατανοούμε μαζί την ιστορία και καλύπτουμε τα κενά με νέες γνώσεις. «Άρχισα να ασχολούμαι με την εβραϊκή ιστορία αργά» λέει η Αλεξία. Το ίδιο, νομίζω, ισχύει και για μένα αναφορικά με τη γερμανική κατοχή στην Ελλάδα.

Φλόριαν Σμιτς

***************************************

Τα Εβραιόπουλα της πόλης μου

Ο Φλόριαν μου περιγράφει πώς ένιωσε όταν άκουσε για πρώτη φορά για την Άννα Φρανκ. Κι εγώ θυμάμαι. Ο Φλόριαν ήταν οκτώ χρονών, εγώ γύρω στα δώδεκα. Και οι δυο θυμόμαστε ότι δύσκολα μπορούσαμε να καταλάβουμε τότε την αγριότητα και την αδικία του Ολοκαυτώματος. Σήμερα, πολλά χρόνια μετά, αναρωτιέμαι γιατί δεν έμαθα τίποτα για την Εσθήρ και τον Σαμπετάι Καμχή – δυο μαθητές δεκατριών και οκτώ χρονών από τη Θεσσαλονίκη, που δολοφονήθηκαν στο Άουσβιτς. Πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο περίπου 7500 Εβραιόπουλα φοιτούσαν σε σχολεία της πόλης μου. Λίγα εξ αυτών επέζησαν του Ολοκαυτώματος. Τα ονόματά τους δεν αναφέρθηκαν ποτέ, αν και τα αρχεία τους φυλάχτηκαν σε κλειδωμένα κουτιά σε υπόγεια σχολείων. Για πάρα πολλά χρόνια υπήρχε σιωπή στη Θεσσαλονίκη για το εβραϊκό παρελθόν.

Χαίρομαι λοιπόν πολύ που δύο νέοι ιστορικοί από τη Θεσσαλονίκη έθεσαν ερωτήματα, άνοιξαν αυτά τα κουτιά και έφεραν στο φως τα ονόματα 1450 Εβραίων μαθητών. Ο Χρίστος Χατζηιωαννίδης και η Αγγελική Γαβριήλογλου δημιουργήσαν το πρότζεκτ «Χαρτογραφώντας τη μνήμη» σε συνεργασία με το Εβραϊκό Μουσείο, το Ινστιτούτο Εβραϊκών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και τα Αρχεία της Εβραϊκής Κοινότητας Θεσσαλονίκης. Ο προγραμματιστής Χρήστος Πανουργιάς δημιούργησε έναν διαδραστικό χάρτη, όπου κανείς μπορεί να δει πού ζούσαν αυτά τα παιδιά. «Ένα από τα κίνητρά μας ήταν ότι λίγοι άνθρωποι στη Θεσσαλονίκη είναι εξοικειωμένοι με αυτό το κεφάλαιο της ιστορίας», εξηγεί ο Χρίστος Χατζηιωαννίδης.

Το παρελθόν μας – Νέες προοπτικές

Νιώθω σοκαρισμένη όταν ο Φλόριαν μου αφηγείται ότι ελάχιστοι στη Γερμανία γνωρίζουν για τη ναζιστική κατοχή στην Ελλάδα. Από την άλλη πλευρά, εγώ γνωρίζω από παιδί για τα εγκλήματα που διέπραξε η Βέρμαχτ στην Ελλάδα. Παρομοίως, ο Φλόριαν διερωτάται πώς είναι δυνατόν μια πόλη απλά να αγνοεί την εβραϊκή ιστορία της για τόσο καιρό. Η επιλεκτική μνήμη είναι επικίνδυνη, ειδικά στους δύσκολους καιρούς που ζούμε.

Οι πληγές που άφησε ο πόλεμος σε μια κοινωνία δύσκολα μπορούν να επουλωθούν. Συχνά μεταφέρονται από τη μια γενιά στην άλλη. Η γιαγιά μου έχασε τον αδελφό της στον εμφύλιο. Μέχρι σήμερα, 70 χρόνια μετά, κλαίει ακόμη για τον Νίκο. Εκείνοι που υποφέρουν μπορούν εύκολα και να μισήσουν. Αλλά η δική μας γενιά πρέπει να σταματήσει να δείχνει το δάχτυλο στους άλλους. Πρέπει να δείξουμε ότι έχουμε μάθει κάτι από την ιστορία.

Χάρη στο διαδίκτυο, το πρόγραμμα ανταλλαγής φοιτητών Erasmus αλλά και την ίδια την Ευρώπη είμαστε σήμερα στενά διασυνδεδεμένοι. Πολλοί από τους φίλους μου ζουν στο εξωτερικό, συμπεριλαμβανομένης και της Γερμανίας. Η έννοια του ξένου, του εισβολέα, αντηχεί ακόμη στη μνήμη. «Δεν φταίω μόνο και μόνο επειδή είμαι Γερμανός. Αλλά έχω ευθύνη, γιατί γνωρίζω ήδη τα ναζιστικά εγκλήματα» λέει ο Φλόριαν χαρακτηριστικά. Είναι καιρός να ξαναδούμε το παρελθόν μαζί. Η ειρήνη δεν είναι απλώς μια πολιτική δήλωση. Μπορεί να διατηρηθεί μόνο αν θυμόμαστε μαζί, όταν μπορούμε να μπούμε στη θέση του άλλου κι όταν καταλάβουμε ότι όλοι πλέουμε πάνω στην ίδια βάρκα.

Αλεξία Καλαϊτζή

 

Ο Φλόριαν Σμιτς γεννήθηκε κε το 1980 στην περιοχή του Ρουρ, σπούδασε Συγκριτική Φιλολογία, Ισπανικά και Λογοτεχνία της Λατινικής Αμερικής στο Βερολίνο και τη Μαδρίτη. Από το 2017 εργάζεται ως ανταποκριτής της Deutsche Welle από τη Θεσσαλονίκη.

Η Αλεξία Καλαϊτζή γεννήθηκε το 1987 και είναι δημοσιογράφος πολυμέσων από τη Θεσσαλονίκη. Eργάζεται ως δημοσιογράφος ειδήσεων και γράφει για διεθνή ΜΜΕ σχετικά με τη ζωή των ανθρώπων στα Βαλκάνια.

Επιμέλεια: Δήμητρα Κυρανούδη