80 χρόνια γκέτο της Βαρσοβίας

Στις 2 Οκτωβρίου του 1940 ο κυβερνήτης της Βαρσοβίας Λούντβιχ Φίσερ υπέγραφε το διάταγμα για την «αποκοπή» της εβραϊκής συνοικίας από τις υπόλοιπες. Μέσα σε λίγες μέρες η πρωτεύουσα της Πολωνίας, στην οποία ζούσε προπολεμικά η μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα, θα μετατρέπονταν στο μεγαλύτερο γκέτο επί ευρωπαϊκού εδάφους. 

Όταν το φθινόπωρο του 1939 η Βέρμαχτ εισέβαλε στη Πολωνία ζούσαν στη χώρα 3,5 εκατομμύρια Εβραίοι, οι οποίοι αποτελούσαν το 10% του συνολικού πληθυσμού. Οι κατακτητές κατέσχεσαν τις περιουσίες τους και τους αιχμαλώτισαν σε 400 γκέτο.

Στη Βαρσοβία η εβραϊκή συνοικία αποκλείστηκε οριστικά από την υπόλοιπη πόλη με τείχος 3,5 μέτρων και συρματόπλεγμα στις 16 Νοεμβρίου του 1940. Εβραίοι που συλλαμβάνονταν χωρίς άδεια εκτός του γκέτο αντιμετώπιζαν την ποινή του θανάτου. Μετά από μεταφορά Εβραίων από διάφορες περιοχές της Πολωνίας στο γκέτο της Βαρσοβίας έφθασαν να ζουν εκεί μέχρι και 450.000 σε μόλις 4 τετραγωνικά χιλιόμετρα.

Τουριστικός προορισμός για ναζί

«Οι συνθήκες υγιεινής ήταν δραματικές. H φυματίωση και ο τύφος έγιναν καθημερινό φαινόμενο. Κάθε πρωί υπήρχαν πτώματα μπροστά στις πόρτες που θάβονταν σε μαζικούς τάφους», έγραφε ο μετέπειτα διάσημος στη Γερμανία κριτικός λογοτεχνίας Μαρσέλ Ράιχ-Ρανίτσκι, επιζήσας του γκέτο της Βαρσοβίας.

Για τους γερμανούς κατακτητές η «εβραϊκή συνοικία» μετατράπηκε σε τουριστικό προορισμό. Η ναζιστική οργάνωση KdF (Kraft durch Freude) για παράδειγμα προσέφερε περιηγήσεις με λεωφορείο μέσα στα στενά σοκάκια του γκέτο.

«Η πείνα ήταν η συχνότερη αιτία θανάτου. Σύμφωνα με διάταγμα του γερμανικού στρατού κάθε κάτοικος του γκέτο λάμβανε 184 θερμίδες, ενώ ο κανόνας για την υπόλοιπη Πολωνία ήταν 634 και για τους Γερμανούς 2.310 θερμίδες», γράφει ο εβραίος ιστορικός Εμάνουελ Ρίνγκελμπλουμ για την καθημερινή ζωή στο γκέτο της Βαρσοβίας.

Μετά την απόφαση των ναζί για την αποκαλούμενη «τελική λύση στο εβραϊκό ζήτημα» το 1942 ξεκίνησε η μεταφορά 300.000 Εβραίων της Βαρσοβίας στο στρατόπεδο εξόντωσης Τρεμπλίνκα σε απόσταση 80 χιλιομέτρων. Στο γκέτο παρέμειναν 35.000 κυρίως νεαροί, οι οποίοι επισήμως εργάζονταν καταναγκαστικά σε γερμανικά εργοστάσια. Περίπου 25.000 είχαν βγει στη παρανομία αποφασισμένοι να αντισταθούν μέχρις εσχάτων αντί να αφήσουν την τελευταία τους πνοή στους θαλάμους αερίων.

Η εξέγερση στο γκέτο

Όταν στις 19 Απριλίου του 1943 μονάδες των SS εισέβαλαν στο γκέτο για να μεταφέρουν και τους εναπομείναντες Εβραίους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης δέχθηκαν επίθεση. Κανείς δεν περίμενε ότι Εβραίοι είναι σε θέση να αντισταθούν. «Οι εξεγερμένοι επιτέθηκαν με μολότοφ σε οχήματα και τανκς. Μέσα σε μισή ώρα οι δυνάμεις μας είχαν διασκορπιστεί και το ηθικό είχε καταρρακωθεί», σημείωνε ο ομαδάρχης των SS Γιούργκεν Στροπ. Τελικά όμως η υπεροπλία των γερμανικών δυνάμεων οδήγησε στη συντριβή των αντιστασιακών. Όταν στις 16 Μαΐου του 1943 καταστράφηκε η Μεγάλη Συναγωγή, ο Γιούργκεν Στροπ έγραφε: «Η εβραϊκή συνοικία της Βαρσοβίας δεν υπάρχει πια».

Τις επόμενες δεκαετίες η εξέγερση στο γκέτο της Βαρσοβίας σχεδόν ξεχάστηκε. Μέχρι που το 1970 ο τότε καγκελάριος της Γερμανίας Βίλι Μπραντ, εμπνευστής της λεγόμενης Ostpolitik, του πολιτικού ανοίγματος της Γερμανίας προς τη σοσιαλιστική ανατολική Ευρώπη, στην πρώτη του επίσκεψη στη Βαρσοβία, γονάτισε μπροστά στο μνημείο των ηρώων του γκέτο. Η γονυκλισία του γερμανού καγκελάριου αποσιωπήθηκε ωστόσο από την πολωνική κυβέρνηση, η οποία έκανε λόγο πάντα για 6 εκατομμύρια πολωνικά θύματα χωρίς να αναφέρει ότι επρόκειτο για πολωνούς εβραίους.

Σήμερα η πολωνική κυβέρνηση αναφέρεται στις «πολωνο-εβραϊκές σχέσεις ως ιστορία ανεκτικότητας» και δεν κουράζεται να υπογραμμίζει ότι «ήρωες Πολωνοί με κίνδυνο τη ζωή τους διέσωσαν Εβραίους», λέει ο πολωνός ιστορικός Μάριους Γιάστζαμπ από το Μουσείο των Πολωνών Εβραίων POLIN στη Βαρσοβία. Ως ξεναγός μαθητών και τουριστών στην περιοχή όπου βρισκόταν το γκέτο της Βαρσοβίας είναι ωστόσο περήφανος που η μνήμη αυτού του σκοτεινού κεφαλαίου διατηρείται ζωντανή. Εκτός από το μνημείο των ηρώων υπάρχουν διασκορπισμένα στους γύρω δρόμους πολλά γκράφιτι, αλλά και πλήθος αναμνηστικές πλάκες. Όλα αυτά θα ήταν αδιανόητα παλαιότερα.

Μόνικα Σιράντσκα

Επιμέλεια: Στέφανος Γεωργακόπουλος