H διαλεκτική Μύθου και Λόγου στον Εμπεδοκλή

Χαρακτηρίστηκε ως ένα τεράστιο άλμα στην έρευνα για τους προσωκρατικούς φιλοσόφους. Ήταν η αποκατάσταση ενός παπύρου της βιβλιοθήκης του Στρασβούργου με το κοσμολογικό ποίημα του Εμπεδοκλή «Περί Φύσεως» με πάνω από 200 στίχους, το πρώτο αυθεντικό κείμενο ενός εκ των προσωκρατικών φιλοσόφων. Για την έρευνά του στον Εμπεδοκλή και την έκδοση αυτού του παπύρου το 1999 ο ελληνιστής καθ. στο παν/μιο του Μονάχου Όλιβερ Πριμαβέζι τιμήθηκε φέτος με το βραβείο Λάιμπνιτς 2007.

Ποιο είναι το νέο στοιχείο που φέρνει ο πάπυρος του Εμπεδοκλή στην επιστημονική έρευνα; «Υπάρχει ένα κλασσικό μοντέλο στην ιστορία της φιλοσοφίας στην αρχαία Ελλάδα που συνοψίζεται στη φόρμα Μύθος και Λόγος», λέει στη Ντοϊτσε Βέλε ο καθ. Πριμαβέζι. «Στην αρχή έχουμε την ποιητική, θρησκευτική ερμηνεία του κόσμου, τον μύθο, μετά έρχεται η διαφώτιση, ο ορθολογισμός, και στο τέλος θριαμβεύει το επιχείρημα και η φυσική επιστήμη. Η νέα σύνθεση των διαφόρων επιπέδων στη σκέψη του Εμπεδοκλή δείχνει ότι αυτό το μοντέλο, τουλάχιστον για την εποχή του Εμπεδοκλή - που τοποθετείται μεταξύ Ολυμπίας και Παρθενώνος, αν μιλούσαμε με όρους αρχαιολογίας - δεν ισχύει. Αντίθετα έχουμε μία αλληλεπίδραση και διασύνδεση της μυθολογικής και της φυσικής ερμηνείας της κοσμογονίας. Δεν πρόκειται για την αντικατάσταση της μίας από την άλλη, αλλά για την ισορροπία και τη γόνιμη αντιπαράθεση μεταξύ των δύο στην κλασσική περίοδο της ελληνικής φιλοσοφίας», εξηγεί ο καθ. Πριμαβέζι.

Ο Εμπεδοκλής απάντηση στον σημερινό δογματισμό

Η φυσική έχει ξεπεράσει τη θεωρία του Εμπεδοκλή για τα τέσσερα πρωταρχικά στοιχεία του σύμπαντος, φωτιά, νερό, αέρα και γη, και η άποψή του για τη θεϊκή προέλευση της ανθρώπινης ύπαρξης ως έκφραση προσωρινής έκπτωσης του θεού δεν έτυχε γενικής αποδοχής, σημείωσε ο καθ. Πριμαβέζι στη συζήτηση με τον αρχαιολόγο Βίντσενς Μπρίνγκμαν με συντονισμό της δημοσιογράφου της Ζιντόιτσε Τσάιτουνγκ Κριστιάνε Σλέτσερ στην εκδήλωση του συλλόγου Επιστημόνων Μονάχου στην ταβέρνα-γκαλερί «Καλυψώ» στις 16 Δεκεμβρίου. Το σημαντικό όμως είναι ο διαλεκτικός τρόπος που συνδέει ο Εμπεδοκλής αυτά τα δύο επίπεδα, επίκαιρος και σήμερα. «Ο άνθρωπος κάνει την εμπειρία ότι στο προσωπικό του βίωμα θεωρεί τις πράξεις του ως ελεύθερη επιλογή και ταυτόχρονα έρχεται αντιμέτωπος με τη φυσική επιστήμη, παράδειγμα την έρευνα του εγκεφάλου, που του λέει το αντίθετο: ότι δηλαδή δεν είσαι ελεύθερος, είσαι κατευθυνόμενος και η ελευθερία σου είναι μια κατευθυνόμενη πλάνη. Το ενδιαφέρον στη σκέψη του Εμπεδοκλή είναι ότι δεν τίθεται αυτό ως ερώτημα, τουναντίον παραθέτει αυτά τα δύο στοιχεία και λέει: σας δίνω μία εξήγηση με μηχανιστικό τρόπο βάσει των νόμων της φύσης και μία εξήγηση βάσει της ηθικής ευθύνης του ελεύθερου ανθρώπου,. Διασυνδέω αυτές τις δύο ερμηνείες και δείτε τι θα κάνετε μ΄ αυτό. Δεν παίρνει για μας την απόφαση. Και αυτός μου φαίνεται ως ο ευφυέστερος τρόπος προσέγγισης έναντι του δογματισμού εκείνων που σήμερα θεωρούν τη μία ή την άλλη ερμηνεία ως τη μοναδική».

Δύο, τρεις, πολλές θεολογίες

Και για την κατανόηση του Εμπεδοκλή μας βοηθά ο σύγχρονος όρος εκκοσμίκευση, που δηλώνει την υποχώρηση της θρησκείας ως προσδιοριστικού στοιχείου στη ζωή του ανθρώπου. «Το ενδιαφέρον στους αρχαίους Έλληνες είναι ότι δεν υπάρχει εκκοσμίκευση», λέει ο Πριμαβέζι. «Βεβαίως είχαν το πρόβλημα ότι οι μύθοι περί Θεών και Ηρώων δεν θα αποτελούν ες αεί τη δεξαμενή της απόλυτης αλήθειας, αλλά ήταν διαφορετική η αντίδρασή τους. Δεν πέταξαν όλες τις παλιές ιστορίες σαν παλιοσίδερα, αλλά είπαν, ας δούμε, ίσως κρύβεται κάτω από την επιφάνεια αυτής της ιστορίας κάποιο βαθύτερο μήνυμα, το οποίο να μπορούσε να συνάδει με την νέα γνώση. Δεν αποποιήθηκαν λοιπόν της θεολογίας, αλλά δημιούργησαν δύο, τρεις, πολλές θεολογίες, διαφορετικές τη μία από την άλλη, αλλά σε αλληλεπίδραση μεταξύ τους. Αυτή είναι η μεγάλη διαφορά. Ο κόσμος δεν είναι αποσυνδεδεμένος από τους θεούς».

Η ανακάλυψη του παπύρου στο Στρασβούργο

Η πηγή προέλευσης ελληνικών παπύρων είναι η Αίγυπτος και όχι η Ελλάδα, εκεί λόγω των κλιματολογικών συνθηκών δεν καταστράφηκαν από την υγρασία. Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, ο πυρετός της αναζήτησης αρχαίων κειμένων είχε γεμίσει τις βιβλιοθήκες των μουσείων της Δυτικής Ευρώπης με κομμάτια παπύρων από την Αίγυπτο. Τα περισσότερα βρίσκονται στην Αγγλία, όπου κάθε χρόνο εκδίδονται ένας με δύο τόμοι πρώτων δημοσιεύσεων. Αλλά και στη Γερμανία είχε συγκεντρωθεί ένας μεγάλος αριθμός. Στο νεοσυσταθέν γερμανικό Ράιχ είχε δημιουργηθεί μάλιστα το καρτέλ των παπύρων που έστελνε απεσταλμένους να αλιεύσουν στα αιγυπτιακά παλαιοπωλεία νέα κομμάτια. Αυτά μεταφέρθηκαν στο Βερολίνο, στη Βιέννη περί τα 10.000, αλλά και στο Στρασβούργο που ανήκε τότε στο γερμανικό Ράιχ περίπου 2.700 αρχαιοελληνικά κείμενα. Από αυτά μόνο το 1/3 έχει δημοσιευθεί, τα 2/3 περιμένουν μέχρι σήμερα την ανασύνθεσή τους. Και μόνο ένα 4% περίπου είναι ενδιαφέρον για την αρχαιοελληνική γραμματεία. Δεν είναι λοιπόν αυτονόητο ότι ο ερευνητής θα πέσει πάνω σε ένα αντίστοιχο κομμάτι με αυτό του Εμπεδοκλή. «Ο δρόμος για τη νέα ανακάλυψη άρχισε για μένα όταν ένας συνάδελφος στις αρχές της δεκαετίας του 90 για πρώτη φορά βρήκε ένα κομμάτι αρχαίου βιβλίου, ακριβέστερα ένα ρολό αρχαίου παπύρου με ένα ολοκληρωμένο προσωκρατικό έργο, το ποίημα «Περί φύσεως» του Εμπεδοκλή. Η ανακάλυψη έγινε τα Χριστούγεννα του 1992, μέχρι τότε είχαμε αποσπάσματα-παραθέματα, μόνον μέσω του φίλτρου, τη λογοκρισία τρόπος του λέγειν άλλων συγγραφέων, αλλά έκτοτε έχουμε ένα χωρίς λογοκρισία ολοκληρωμένο αυθεντικό κομμάτι».

Στην εποχή προϊούσας φιλονικίας

Πέρασαν οχτώ χρόνια για να δημοσιευτεί ο πάπυρος του Στρασβούργου το 1999 από τους και Όλιβερ Πριμαβέζι και Αλέν Μαρτέν και άλλα τόσα για να πάρει το 2007 ο Όλιβερ Πριμαβέζι το επιστημονικό βραβείο Λάιμπνιτς στη Γερμανία, το οποίο συνοδεύεται με 2,5 εκ. €. Μέρος τους θα διαθέσει στο ίδρυμα του αρχαιολόγου Βίντσεντς Μπρίνγκμαν που ασχολείται με το χρώμα στην αρχαιοελληνική γλυπτική με τη έκθεση «Πολύχρωμοι θεοί».

Και σήμερα, σε ποια φάση βρισκόμαστε βάσει της θεωρίας του Εμπεδοκλή για τον κοσμικό κύκλο 10.000 χρόνων και την πάλη για επικράτηση μέσα στον συμπαντικό Σφαίρο ανάμεσα στις δύο κινητήριες δυνάμεις, φιλότητα και νείκος;

«Το ερώτημα σε ποιο σημείο του κοσμικού κύκλου βρισκόμαστε, πρέπει δυστυχώς να απαντηθεί από τη σκοπιά του Εμπεδοκλή με τη διαπίστωση ότι ο κόσμος βρίσκεται σε φάση εντεινόμενου νείκους, είμαστε σε μια εποχή προϊούσας φιλονικίας».