Θεμελιώδης Νόμος, ο άνθρωπος στο επίκεντρο

Με τρόπο απλό που δεν επιδέχεται παρανοήσεις ο Θεμελιώδης Νόμος της Βόννης, όπως είθισται να λέγεται (Grundgesetzt), το Σύνταγμα της Γερμανίας, στον πρώτο άρθρο του κατοχυρώνει το απαραβίαστο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας βάζοντας τον άνθρωπο και τα ατομικά του δικαιώματα στο επίκεντρο του πολιτεύματος. Η επιλογή δεν είναι τυχαία. Έχει ιστορικές καταβολές από την εποχή του Εθνικοσοσιαλισμού, όταν εκατομμύρια άνθρωποι έπεφταν θύματα ταπεινώσεων, βασανισμών και θανατώσεων.

Αδύναμη θέση του προέδρου λόγω Βαϊμάρης

Το Σύνταγμα της Βαϊμάρης, προγενέστερο του Θεμελιώδους Νόμου, προάσπιζε βέβαια τα ατομικά δικαιώματα και μάλιστα εισήγαγε το δικαίωμα ψήφου των γυναικών. Αλλά αποδείχτηκε «μοιραίο», γιατί δεν κατάφερε να αναχαιτίσει την έλευση του εθνικοσοσιαλισμού. Ο καθηγητής Νομικής Ούλριχ Μπάτις πιστεύει ότι  η Δημοκρατία της Βαϊμάρη δεν απέτυχε λόγω Συντάγματος, αλλά λόγω έλλειψης πραγματικής δημοκρατίας. «Παρόλα αυτά το Σύνταγμα περιείχε πολλές αδυναμίες, τις οποίες οι συνταγματολόγοι θέλησαν να αποφύγουν πάση θυσία στο Θεμελιώδη Νόμο». Ένα από τα προβληματικά σημεία του ήταν η ισχυρή θέση του Προέδρου του Ράιχ (Reichspräsident). Μπορούσε να διαλύει τη βουλή ακόμη και ενάντια στη βούληση των εκπροσώπων του λαού και να κυβερνά με διατάγματα. Αυτό άνοιξε τον δρόμο στον Αδόλφο Χίτλερ. Σήμερα, ο Ομοσπονδιακός Πρόεδρος (Bundespräsident) διαθέτει κυρίως αρμοδιότητες εκπροσώπησης της χώρας.  Αντίθετα, ενισχύθηκε η δύναμη της ομοσπονδιακής Βουλής (Bundestag) και του εκλεγμένου καγκελαρίου. 

Στο θέμα κατοχύρωσης της άμεσης δημοκρατίας οι συγγραφείς του Θεμελιώδους Νόμου διακατέχονταν από δυσπιστία, που κι αυτό είχε τις ρίζες του στην ιστορική τους εμπειρία. Ο Πρόεδρος του Ράιχ εκλέγονταν άμεσα από τον λαό. Σε περιόδους πολιτικά και οικονομικά ανήσυχους αποδείχθηκε επικίνδυνο σε σχέση παράλληλα και με το εύρος των αρμοδιοτήτων του. Γι αυτό ο Θεμελιώδης Νόμος προβλέπει εκλογή του Ομοσπονδιακού Προέδρου από σώμα εκλεκτόρων. Θα έλεγε κανείς ότι σήμερα το αίσθημα δυσπιστίας είναι υπερβολικό, αλλά ο καθηγητής Μπάτις επιμένει να θεωρεί λάθος την άμεση από τον λαό εκλογή του Ομοσπονδιακού Προέδρου, γιατί «ανά πάσα στιγμή μπορεί να χρησιμοποιήσει τη δύναμή του εναντίον του Κοινοβουλίου».

Ο πυρήνας παραμένει

Δεν ήταν μόνο η αποτυχία της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης και οι εμπειρίες από τον Εθνικοσοσιαλισμό που καθόρισαν τις προβλέψεις του Θεμελιώδους Νόμου, αλλά και η χρονική συγκυρία της συγγραφής του το 1949, χρονιά που σφραγίστηκε η διαίρεση της Γερμανίας. Ήταν ένα προσωρινό κείμενο ρύθμισης των διαχρονικών αρχών και αξιών μιας χώρας με διοικητική οργάνωση το ομοσπονδιακό μοντέλο, αλλά από την αρχή οι συγγραφείς του είχαν κατά νου τον στόχο της ενοποίησης, «όταν όλοι οι Γερμανοί θα μπορούσαν να συμμετέχουν στην εκπόνηση ενός Συντάγματος». Γι αυτό και ονομάστηκε Θεμελιώδης Νόμος και όχι Σύνταγμα. Ο στόχος της Επανένωσης επετεύχθη το 1990.

Αντί να συνταχθεί νέο Σύνταγμα οι τότε πολιτικές δυνάμεις αποφάσισαν την υπαγωγή της Λαοκρατικής Γερμανικής Δημοκρατίας στο πεδίο ισχύος του Θεμελιώδους Νόμου. Και έτσι παρέμεινε η παλαιά ονομασία του. Σήμερα γίνεται λόγος για τους «πατέρες και μητέρες του Θεμελιώδους Νόμου», στην αρχή όμως οι 4 γυναίκες ανάμεσα στους 61 άνδρες, δεν αναφέρονταν καν. Χάρη σε εκείνες τις γυναίκες και κυρίως στη νομικό Ελίζαμπεθ Ζέλμπερτ οφείλεται η προσθήκη για την ισότητα ανδρών και γυναικών. «Δείχνει τι μπορούν να επιτύχουν αποφασισμένες γυναίκες, στους άνδρες ούτε καν πέρασε από το μυαλό» λέει ο Ούλριχ Μάτες. Βέβαια η θεωρία ήταν διαφορετική από την πραγματικότητα. Γιατί μέχρι το 1977 οι γυναίκες μόνο εάν το ήθελε ο σύζυγός τους, μπορούσαν να δουλέψουν. Και μόλις το 1997 συμπεριελήφθηκε  ανάμεσα στα ποινικά αδικήματα ο βιασμός στο γάμο.

Αυτά και πολλά άλλα δείχνουν ότι με το πέρασμα του χρόνου ο Θεμελιώδης Νόμος «διαπλάστηκε» από τις εξελίξεις και τροποποιήθηκε περισσότερο από 60 φορές. Ο πυρήνας του όμως παρέμεινε αλώβητος: η έμφαση στη δημοκρατική αρχή που εκπορεύεται από τον κυρίαρχο λαό και ασκείται από αυτόν, η αρχή της νομιμότητας και του κράτους δικαίου (Rechtstaat) με τη διάκριση των εξουσιών, αλλά πάνω από όλα το απαραβίαστο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Ταμπού παραμένει και η ομοσπονδιακή οργάνωση του πολιτεύματος. Μαζί με το Ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο που μεριμνά για τη μη προσβολή των συνταγματικών αρχών και «ενίοτε έχει ερμηνεύσει τα ατομικά δικαιώματα σε βάρος του κράτους», όπως λέει ο Ούλριχ Μπάτις, ο Θεμελιώδης Νόμος χαίρει του σεβασμού και της ιδιαίτερης εμπιστοσύνης των Γερμανών. Αποτελεί το απαύγασμα εμπειριών από το ναζιστικό παρελθόν και αποτελεί θεμέλιο λίθο της αρχής ότι το κράτος υπόκειται στον πολίτη και όχι το αντίθετο.

Κρίστοφ Χάζελμπαχ

Επιμέλεια: Ειρήνη Αναστοσοπούλου