Όταν ο Γιέλτσιν ανέβαινε στα τανκς...

Στις 19 Αυγούστου του 1991 ο κόσμος πάγωσε: τεθωρακισμένα του κόκκινου στρατού κατέβαιναν και πάλι στους δρόμους. Αυτή τη φορά, στόχος τους δεν ήταν οι διαδηλωτές στην Πράγα ή στη Βουδαπέστη, αλλά το ίδιο το Κρεμλίνο. Οι σκληροπυρηνικοί του κομματικού και κρατικού μηχανισμού έπαιρναν τα ηνία υπό την καθοδήγηση του επικεφαλής των μυστικών υπηρεσιών Κρουτσκόφ, του υπουργού Άμυνας Γιαζόφ, του υπουργού Άμυνας Πούγκο. Ο λαοφιλής, ακόμη, ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης και εμπνευστής της "Περεστρόικα" Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, μαζί με την οικογένειά του, τέθηκε σε κατ΄οίκον περιορισμό στη ντάτσα του, στη χερσόνησο της Κριμαίας, αφού αγνόησε τις υποδείξεις των πραξικοπηματιών να παραιτηθεί "για να ξεκουραστεί". Μία "Επιτροπή Έκτακτης Ανάγκης" είχε στα χέρια της την εξουσία και τους κωδικούς του σοβιετικού πυρηνικού οπλοστασίου. Κανείς δεν τολμούσε να διανοηθεί ποιό θα ήταν το επόμενο βήμα.

Φαίνεται όμως κάτι είχε αλλάξει στην πάλαι ποτέ κραταιά Σοβιετική Ένωση. Η απειλή του φόβου δεν ήταν πλέον καθηλωτική. Εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες κατέβηκαν στους δρόμους της Μόσχας και του Λένινγκραντ (της σημερινής Αγίας Πετρούπολης), για να υπερασπιστούν την, περιορισμένη έστω, ελευθερία που είχαν κατακτήσει επί Γκορμπατσόφ. Θέλοντας και μη βρήκαν τον ηγέτη τους στο πρόσωπο του Μπόρις Γιέλτσιν, ο οποίος μόλις πριν από δύο μήνες είχε εκλεγεί πρόεδρος της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Μέχρι τότε ο παρορμητικός Γιέλτσιν ήταν ο πιο απρόβλεπτος αντίπαλος του Γκορμπατσόφ, αλλά εκείνο το βράδυ έγινε ο πιο τολμηρός υποστηρικτής του, όταν σκαρφάλωσε στα σοβιετικά τανκς για να καλέσει τους πολίτες σε ανυπακοή και γενική απεργία.

"Ληξιαρχική πράξη θανάτου" της ΕΣΣΔ

Οι συνωμότες δεν τόλμησαν να φτάσουν στα άκρα. Βετεράνοι ανταποκριτές θυμούνται ότι ο πρόεδρος-ανδρείκελο των πραξικοπηματιών Γκενάντι Γιανάεφ κυριολεκτικά έτρεμε στην προσπάθειά του να παραχωρήσει συνέντευξη τύπου. Ίσως και λόγω της φημολογίας, που ποτέ δεν επιβεβαιώθηκε, ότι και ο ανυπότακτος Γιέλτσιν από την πλευρά του είχε εξασφαλίσει ισχυρή στρατιωτική υποστήριξη από μέρος του σοβιετικού μηχανισμού. Τελικά ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ επανήλθε στο τιμόνι της Σοβιετικής Ένωσης μετά από τρεις μέρες, στις 21 Αυγούστου. Αλλά ο ισχυρός άνδρας δεν ήταν άλλος από τον Μπόρις Γιέλτσιν. Αυτή ήταν και η ληξιαρχική πράξη θανάτου για την Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (ΕΣΣΔ): Στις 24 Αυγούστου η Ουκρανία, η δεύτερη μεγαλύτερη "δημοκρατία" της Σοβιετικής Ένωσης, κύρηξε την ανεξαρτησία της. Την ίδια μέρα η Ρωσία του Γιέλτσιν δήλωνε ότι αναγνωρίζει την ανεξαρτησία της Εσθονίας, της Λετονίας και της Λιθουανίας. Αποτέλεσμα: τα Χριστούγεννα του 1991 η Σοβιετική Ένωση διαλύεται και επισήμως. Υποστολή σημαίας για την κόκκινη σημαία με το σφυροδρέπανο στο Κρεμλίνο.

Ευθύνεται (και) ο Γκορμπατσόφ για όλα αυτά; 'Η απλώς οι σκληροπυρηνικοί που επιχείρησαν να τον εξοντώσουν τελικά επιτάχυναν αυτό που ήθελαν να αποτρέψουν, δηλαδή την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης; Ο φιλελεύθερος μεταρρυθμιστής Γκριγκόρι Γιαβλίνσκι πιστεύει ότι "έπρεπε πολύ πιο νωρίς να αρχίσουν οι μεταρρυθμίσεις και να συσταθεί ένα νέο, αληθινά ομοσπονδιακό κράτος" στη θέση της ΕΣΣΔ. Το 1990 ο φιλελεύθερος οικονομολόγος, που στα επόμενα χρόνια θα συμμετείχε χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία στις ρωσικές εκλογές με το κόμμα "Γιάμπλοκο", είχε συντάξει ένα πρόγραμμα 500 ημερών με δραστικές οικονομικές μεταρυθμίσεις, τις οποίες ο Γκορμπατσόφ δεν τόλμησε ή δεν θέλησε να εφαρμόσει. Τί πιστεύει σήμερα ο Γιαβλίνσκι για το πραξικόπημα του 1991; "Ήταν αποτέλεσμα της διχόνοιας που επικρατούσε στην ελίτ του Γκορμπατσόφ" δηλώνει ο ρώσος οικονομολόγος στο Γερμανικό Πρακτορείο Ειδήσεων.

Ποιός θυμάται το πραξικόπημα;

Στη σημερινή Ρωσία λίγοι αισθάνονται την ανάγκη να αναλογιστούν τα γεγονότα του 1991 ή να τιμήσουν εκείνους που εναντιώθηκαν στην απόλυτη εξουσία των σκληροπυρηνικών. Για "ξεχασμένο πραξικόπημα" κάνουν λόγο οι Moscow Times. Σύμπτωση; "Όχι", εκτιμά ο υπέρμαχος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων Λεβ Πονομαριόφ, μιλώντας στη γερμανική τηλεόραση. Όπως υποστηρίζει "για τον Πούτιν ειναι ευχάριστο ότι έχουν ξεχαστεί τα γεγονότα της εποχής εκείνης. Ο ίδιος φοβάται τους ανθρώπους που είναι αποφασισμένοι να κατέβουν στους δρόμους για να υπερασπιστούν τη δημοκρατία..."

DPA, tagesschau.de, Γιάννης Παπαδημητρίου