نسخه خطی بسیار قدیمی قرآن در کتابخانه برلین

کتابخانه دولتی برلین یکی از بزرگترین کتاب خانه های مشهور قاره اروپا است. این کتابخانه با 12 میلیون کتاب در نیمه دوم قرن هفدم در سال 1661 تاسیس شد.

در بخش خاورمیانه این کتابخانه می توان یک تصور بسیار مشخص از تنوع فرهنگ ها و ادیان در فاصله های زمانی بسیار زیاد به دست آورد. این بخش کتابخانه شامل 600 هزار کتاب و 43 هزار نسخه دست نویس و دیگر اشیای بی نظیر از این حوزه است که در 140 زبان تالیف شده اند.

همین طور کتابخانه دولتی برلین دارای حدود 17 هزار نسخه دست نویس از حوزه فرهنگ اسلامی است که بیشتر آنها به زبان عربی، فارسی و ترکی عثمانی نوشته شده اند.

حالا این کتابخانه می تواند از یکی از کهن ترین نسخه‌های دست نویس قرآن را در جمله داشته های با ارزش خود نام ببرد. درست بودن قدامت تاریخی این قرآن دست نویس توسط روش "رادیم کاربن" ثابت شده است.

این نسخه قرآن با خط حجازی شامل آیات سوره چهارم "النسا" (از آیه 138 الی آیه 155) و سوره پنجم "المائده" (از آیه 87 الی آیه 172) در روی پوست است. هر پوستی که آیات این دو سوره بر روی آن نوشته شده است، 35 سانتی متر طول و 26 سانتی متر عرض دارد. بعضی از آنها سوراخ شده و در بعضی از آنها نشانه های کمی سوختگی دیده می شود.

تاریخ دقیق نسخه دست نویس

کریستف راوخ، مدیر بخش خاورمیانه کتابخانه برلین توضیح می دهد که منشاء این پوست ها را می توان به زحمت مشخص کرد. این نسخه خطی در میان میراث‌های به جا مانده از اسلام شناس آلمانی برنهارد موریتس یافت شده است و کتابخانه برلین آن در سال 1940 به دست آورد. موریتس که در سال 1859 تولد یافته و در سال 1939 وفات کرد، سفرهای متعددی به کشورهای مختلف خاورمیانه و مغرب انجام داده بود. او از سال 1896 تا 1912 سرپرست کتابخانه ملی مصر در قاهره بود.

کریستف راوخ می گوید: «آنچه را می توان با یقین نسبی گفت، این است که پوست این نسخه خطی مربوط قرن هفتم میلادی برابر با قرن اول هجری میان سال های 606 میلادی و 652 میلادی است. به احتمال بسیار زیاد تاریخ آن به نیمه قرن هفتم میلادی بر می گردد.» احتمالاً این نسخه خطی اندکی بعد از وفات حضرت محمد، پیامبر اسلام در سال 632 میلادی نوشته شده است.

میشائل یوزیف مارکس، قرآن شناس آلمانی و مدیر پروژه تحقیقات قرآن شناسی نهاد "کورپوس کرانیکوم" که در سال 2007 برای این منظور تاسیس شد، با تایید اظهارات راوخ می گوید: «آنچه مشخص و روشن شده است، قدامت پوست است، نه قدامت دقیق دست خط.»

پرسش های بی جواب

مارکس تاکید می کند که از دید تاریخ فرهنگی این نسخه خطی از اهمیت زیادی برخوردار است، زیرا «ما توسط آن خیلی زیاد درباره هنر خطاطی عربی آگاهی می یابیم.»

مثلاً این متن براساس قواعد قدیمی درست نویسی نوشته شده است و قسمی که در آن زمان معمول بوده است، کلمات بدون علامات اعراب (فتحه، ضمه، کسره، سکون و تنوین) هستند.

راوخ، دانشمند اسلام شناسی درباره تدوین آیات قرآن توضیح می دهد: «بعد از وفات محمد در قرن اول هجری، عالمان بسیاری مشغول نوشتن آیات قرآن شدند. براساس معلومات ما بخش هایی از حدود 20 نوشته خطی قرآن از قرن اول هجری به جا مانده است که یکی از آن ها دارای 2000 صفحه است. این در مقایسه با بقایایی انجیل، یک حجم بسیار در خور توجه است.»

هردو دانشمند آلمانی مارکس و راوخ در این مورد اتفاق نظر دارند که این نسخه خطی تغییری در تحقیقات ایجاد نمی کنند، زیرا از قرن اول و دوم هجری دست خط های قرآن وجود دارند که با متون موجود مشابه هستند، گرچه تطابق صد درصدی در این زمینه وجود ندارد.

راوخ توضیح می دهد: «پژوهش های علمی در مورد متن های دست خط قرآن در 20 سال اخیر پیشرفت های قابل توجه کرده است. با وجود آن ما هنوز در آغاز کار قرار داریم. پرسش های بسیاری بی جواب در برابر ما قرار دارند.»

پروژه "کورپوس کُرانیکوم"

این نسخه خطی قرآن نوشته شده بر روی پوست در چارچوب پروژه تحقیقاتی آلمانی و فرانسوی "کُرانیکا" مورد بررسی قرار گرفته است. این پروژه، از پروژه علمی "کورپوس کُرانیکوم" مربوط به اکادمی علوم برلین حمایت و توسط آن تکمیل می شود.

میشائل یوزیف مارکس توضیح می دهد که این پروژه در تحقیقات متون قرآنی از چندین رویکرد علمی استفاده می کند: «ما در قدم اول پوست ها و پاپیروس را جمع آوری و شناسایی می کنیم و محتویات را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهیم. بعداً معلومات درباره روایت ها در این زمینه را از زمان های اول اسلام جمع آوری کنیم. و سوم، متون کهن و متون قبل از اسلام را در محیط پیرامونی قرآن بررسی می کنیم. این روش کمک می کند تا قرآن را در زمینه تاریخی آن بفهمیم. و چهارم و در پایان با درنظر داشت متون دوران باستان متاخر و گاه شماری ادبی، یک حاشیه توضیحی به نتایج تحقیقات ما علاوه می کنیم.»

تاریخ تدوین قرآن بسیار پیچیده است. اما به یُمن پژوهش های مدرن زبان شناسی، دست کم تا حدودی در این زمینه روشنگری صورت گرفته است.