پروژه «تاپی»، شکست دیپلوماسی انرژی ایران
۱۳۹۱ خرداد ۴, پنجشنبه
فریدرک ستار، ریس انستیتوت قفقاز در دانشگاه جان هاپکینز گفته بود هر کسی که بتواند مسیر پایپ لاین های انرژی را کنترول کند، می تواند در آینده بخش وسیعی از سرنوشت جهان را نیز رقم بزند. اگر به روند تحولات جهانی در طی این یک قرن گذشته نگاه کنیم به سادگی می توان دریافت که این حرف بعید از واقعیت نیست. چون با گذشت هر روز چگونگی توزیع و تقسیم قدرت جهانی تحت تأثیر انرژی و مسیرهای انتقال آن در حال تغییر و دگرگونی است. کشورهای تولید کننده انرژی از یک طرف و کشورهای که در مسیر ترانزیت انرژی قرار دارند از طرف دیگر، به مرور زمان در جغرافیای سیاسی جهان، حوزه های استراتژیک را تشکیل می دهند. این نقش استراتژیک ناشی از این واقعیت است که کنترول پایپ لاین های انرژی معادل است با کنترول اقتصاد جهانی.
اگر از این منظر نگاه کنیم موقعیت جغرافیایی افغانستان در بین کشورهای با بزرگترین ذخایر گاز در جهان از یک طرف و کشورهای با اقتصادهای به شدت در حال رشد و نیازمند به انرژی از طرف دیگر، نشان دهنده اهمیت افغانستان به حیث یکی از نقطه های استراتژیک در معادلات اقتصادی منطقه و جهان می باشد. امضای توافقنامه «تاپی» (پروژه ساخت پایپ لاین گاز میان ترکمنستان، افغانستان، پاکستان و هندوستان) به عنوان بزرگترین دست آورد برای مردم و دولت افغانستان، اولین و مهم ترین گام در جهت احیای هویت تاریخی و نقش استراتژیک افغانستان به حیث چهارراه تجارت و ترانزیت بین کشورهای آسیای مرکزی و آسیای جنوبی می باشد.
شکست دیپلوماسی انرژی ایران و برجسته شدن نقش افغانستان
امضای توافقنامه «تاپی» بعد از نزدیک به دو دهه که از مطرح شدن آن می گذرد، گامی است در راستای منزوی کردن بیشتر ایران از مارکیت های رو به رشد انرژی هند و پاکستان، و برجسته شدن نقش افغانستان در معادلات انرژی منطقه. منزوی ساختن بیشتر ایران، یکی از اهداف مهمی است که برای آمریکا و کشورهای غربی فوق العاده دارای اهمیت می باشد. بنابراین یک دلیل مهم حمایت آمریکا از این پروژه بیرون کردن ایران از بازارهای انرژی هند و پاکستان می باشد.
این پروژه مانع گسترش نفوذ ایران در بازارهای انرژی منطقه می شود و عملا چالشی را در مقابل «خط لوله صلح» خلق می کند که قرار بود گاز مورد نیاز هند و پاکستان را با استفاده از انرژی ایران تأمین کند. در سال های اخیر دولت ایران تلاش های زیادی را انجام داد تا با پیشنهاد کردن مشوق های زیاد، پاکستان و هند را از موافقت با پروژه «تاپی» منصرف سازد. اما ظاهرا این تلاش ها بی نتیجه مانده و دیپلوماسی انرژی ایران عملا به شکست مواجه شده است.
در کنار منزوی ساختن ایران، دلایل دیگر حمایت آمریکا از این پروژه، تقویت نقش افغانستان در معادلات اقتصادی منطقه به حیث شریک استراتژیک این کشور از یک طرف و کنترول مهم ترین پایپ لاین گاز در آسیا از طرف دیگر می باشد. انتقال این پایپ لاین از خاک افغانستان از یک طرف کمکی بزرگ است به افزایش عاید ملی و کاهش وابستگی مالی این کشور به آمریکا از طرف دیگر کنترول آمریکا بر این پایپ لاین، در طولانی مدت تلاشی است در جهت از بین بردن انحصار روسیه و ایران به حیث عرضه کنندگان مهم گاز در مارکیت های اروپا و غرب.
دست آوردهای «تاپی» برای افغانستان
تقویت همگرایی اقتصادی: با توجه به روند رو به افزایش جهانی شدن اقتصاد و شکل گیری حوزه های آزاد اقتصادی از یک طرف و گره خوردن توسعه به همکاری های اقتصادی منطقه ای از طرف دیگر، هیچ جای تردیدی را در مورد نقش با اهمیت همگرایی اقتصادی در توسعه اقتصادی باقی نگذاشته است.
با درک اهمیت این موضوع است که تقویت همگرای اقتصادی نقش برجسته ای در سیاست خارجی افغانستان دارد. دولت افغانستان بارها از همکاری های اقتصادی بین کشورهای منطقه سخن گفت و تلاش کرد تا گام های عملی در این راستا بردارد.
با وجود تمام تلاش ها، به دلیل فقدان اعتماد بین کشورهای منطقه به عنوان پیش نیاز همگرایی های اقتصادی، این تلاش ها چندان نتیجه بخش نبوده است. اما به نظر می رسد که پروژه «تاپی» با گره زدن منافع اقتصادی چهارکشور درگیر با آن، گامی باشد در جهت افزایش اعتماد و همکاری های هرچه بیشتر اقتصادی، سیاسی و حتا امنیتی.
رشد و توسعه اقتصادی: «تاپی» به دلیل خلق میلیون ها دالر عاید و فراهم کردن زمینه استخدام برای هزاران نفر در کشور، نقش موثری در رشد و توسعه اقتصادی افغانستان بازی خواهد کرد. افزایش عاید ملی و کاهش کسر بودجه دولت از یک طرف و تشویق تقاضای داخلی به دلیل خلق درآمد از طرف دیگر عواملی اند که می توانند در روند رشد سریع اقتصادی این کشور ممد واقع شوند. هرچند هنوز در مورد حق ترانزیت افغانستان، جزییات بیشتر منتشر نشده است، اما افغانستان سالانه صدها میلیون دالر حق ترانزیت از این پروژه دریافت می کند.
افغانستان به صورت نگران کننده ای وابسته به کمک های خارجی می باشد که اجرایی شدن پروژه «تاپی» گامی مهم در راستای خوداتکایی اقتصادی این کشور و کاهش وابستگی مالی به کشورهای غربی به حساب می آید. بنابراین افزایش عاید ملی، افزایش استخدام، تقویت خوداتکایی اقتصادی و کاهش کسر بودجه دولت از جمله پارامترهای اند که توسط تطبیق پروژه «تاپی» برای کشور امکان پذیر می گردد و در نهایت فرآیند رشد و توسعه اقتصادی کشور را تقویت می کند . استفاده داخلی از این پایپ لاین: هرچند هدف اصلی این پروژه انتقال گاز به هند و پاکستان می باشد، اما افغانستان نیز می تواند گاز مورد ضرورت اش را از طریق این پایپ لاین به دست آورد. حد اقل افغانستان می تواند از این پایپ لاین گاز مورد ضرورت ولایت های را که در مسیر انتقال این پایپ لاین قرار دارند، تأمین کند.
در کنار استفاده از گاز این پایپ لاین، افغانستان می تواند با استخراج منابع بزرگ گاز در کشور، مازاد گاز تولید شده داخلی را از طریق این پایپ لاین به بیرون از کشور انتقال دهد. این یک فرصت طلایی برای افغانستان می باشد که بتواند با استفاده از این پایپ لاین، گاز خود را به مارکیت های پاکستان و هند صادر کند.
صلح و ثبات: فقدان صلح و ثبات عمده ترین مشکل در مقابل استفاده از ظرفیت های اقتصادی منطقه می باشد. مشکلات سیاسی بین کشورهای پاکستان و افغانستان از یک طرف و فعالیت شبکه های بینادگرا و تروریستی در منطقه از طرف دیگر، این حوزه جغرافیایی را به کانون بحران تبدیل کرده است. بنابراین یکی از اصلی ترین ضرورت ها در راستای استفاده بهتر از ظرفیت های نهفته اقتصادی ایجاد ثبات و مبارزه با شبکه های تروریستی می باشد. پروژه «تاپی» از یک طرف به دلیل گره زدن منافع اقتصادی کشورهای افغانستان، پاکستان و هند می تواند در جهت تقویت همگرایی اقتصادی و امنیتی بین این کشورها موثر باشد و از طرف دیگر به دلیل حضور رو به گسترش هند در اقتصاد و سیاست منطقه و مبارزه با بنیادگرایی و تروریسم به عنوان اصلی ترین مانع در مقابل منافع اقتصادی این کشور، امیدواری ها در مورد صلح و ثبات را افزایش داده است. به این دلایل گمان می رود که تقویت صلح و ثبات از پیامدهای مهم این پروژه اقتصادی باشد.
چالش ها در مقابل «تاپی»
ناامنی در افغانستان: پروژه «تاپی» قرار است از ولایت های هرات، هلمند، فراه و قندهار بگذرد. این مسیر از یک جهت به دلیل هموار بودن مصرف این پروژه را تا حد قابل ملاحظه کم می سازد و از طرف دیگر به دلیل حضور فعال طالبان در این مناطق نگرانی ها در مورد امنیت این پروژه را افزایش می دهد. این نگرانی ها با خروج نیروهای خارجی از کشور افزایش خواهد یافت. نکته قابل اهمیت که در تأمین این پروژه وجود دارد، این است که نزدیک بودن مسیر این پایپ لاین با شاهراه هرات – قندهار کار تأمین امنیت آن را آسان تر می سازد.
اصلی ترین مشکل در پاکستان: هرچند نگرانی ها در مورد امنیت افغانستان همیشه به عنوان یک چالش در مقابل پروژه «تاپی» یاد آوری می شود، اما بزرگترین مشکل در مقابل موفقیت این پروژه در پاکستان می باشد. انتقال این پایپ لاین از مسیرهای ناامن در پاکستان از یک طرف و تنش های سیاسی این کشور با هند و افغانستان از طرف دیگر، چشم انداز این پروژه را به مشکل مواجه می سازد. تیره شدن روابط امریکا با پاکستان نیز بدون تأثیر نیست. فعلا پاکستان با اجرایی شدن این پروژه موافقت کرده است اما به دلیل بی اعتمادی زیادی که بین کشورهای درگیر با این پروژه وجود دارد، ممکن است این کشور از «تاپی» به حیث یک وسیله فشار سیاسی در مقابل این کشورها استفاده کند. نباید از نظر دور داشت که ایران هم نهایت تلاش خود را به خرج خواهد داد تا جلو اجرایی شدن این پروژه را بگیرد.
با وارد شدن بانک آسیایی در این پروژه و تحت آموزش قرار دادن بیشتر از صد نفر در آمریکا توسط شرکت یونیکال، مشکلات مالی و نیازمندی به نیروی متخصص برای حفاظت از این پایپ لاین تقریبا به صورت کامل حل شده است.
با وجود تمام مشکلاتی که در فراروی این پروژه وجود دارد، قرار است کارهای اجرایی آن به زودی شروع شود. تمام نگاه ها به دولت افغانستان دوخته شده است که چگونه در راستای تأمین امنیت این پروژه بزرگ و حیاتی اقدام می کند. به نظر می رسد دولت افغانستان با جدیت تمام نمی گذارد این پروژه مهم اقتصادی به شکست مواجه شود، چون «تاپی» برای آینده اقتصادی و ثبات در این کشور از اهمیت فوق العاده زیاد برخوردار است.
نویسنده: رضا فرزام، دانشجوی ماستری اقتصاد در دانشگاه بوخوم آلمان
ویراستار: عارف فرهمند