از تل‌استار تا عشق فوتبال؛ توپ‌های جام ملت‌های اروپا در گذر تاریخ

در مورد توپ‌های اولین دوره‌های جام ملت‌های اروپا اطلاعات کاملا موثقی در دست نیست. به نوشته برخی سایت‌ها در اولین دوره مسابقات جام ملت‌های اروپا که در سال ۱۹۶۰ برگزار شد، توپ رسمی مسابقات "آقای کرک" (Mr. Crack) نام داشت و تولید شرکت آدیداس بود. در دو دوره بعد از توپ‌های شرکت انگلیسی اسلازنجر در بازی‌ها استفاده شد. توپ دوره ۱۹۶۴ "اسلانزنجر چالش ۴ ستاره" نام داشت و و نام توپ جام ۱۹۶۸ "اسپارتا" بود.

در مسابقات جام ملت‌های اروپا در سال‌های ۱۹۷۲ از توپ تل‌استار محصول شرکت آدیداس استفاده شد. این توپ نخستین بار در جام جهانی فوتبال ۱۹۷۰ مکزیک به کار گرفته شده بود. تل‌استار از ۱۲ قطعه پنج‌ضلعی سیاه‌رنگ و ۲۰ قطعه شش‌‌ضلعی سفیدرنگ تشکیل می‌شد.

تیم ملی فوتبال آلمان در جام ۱۹۷۲ که در آن از توپ تل‌استار استفاده شد، توانست با پیروزی ۳ بر صفر مقابل شوروی سابق برای اولین بار عنوان قهرمانی اروپا را به دست آورد.

جهان فوتبال در سال ۱۹۷۸ شاهد انقلابی مهم در طراحی توپ فوتبال بود. شرکت آدیداس که برای جام جهانی آرژانتین توپ "تانگو" را عرضه کرد، از لحاظ دوخت و تعداد قطعات بکار رفته تغییری به وجود نیاورد، اما از نقشی سه‌گوش استفاده کرد که با هم ۱۲ دایره‌ی یکسان بر روی توپ پدید می‌آوردند و به آن ظاهری گردتر می‌بخشیدند. البته از لحاظ جنس و مقاوم بودن در برابر آب نیز "تانگو" به‌مراتب بهتر از "تل‌استار" بود.

توپ "تانگو" تحت عنوان‌های مختلف در مسابقات جام ملت‌های اروپا در سال‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۸۴ به کار گرفته شد. توپ سال ۱۹۸۰ "تانگو ریور پلاته" و توپ سال ۱۹۸۴ "تانگو موندیال" نام داشت. توپ آن دوره‌ها گر چه مانند توپ‌های قبلی صددرصد از جنس چرم بود، اما در دوخت قطعات از نخی ضد آب استفاده شده و لبه دوخت قطعات نیز ضد آب بود. با این نوآوری، توپ درصورت بارانی بودن هوا آب کمتری جذب می‌کرد و سنگین نمی‌شد.

جام ملت‌های اروپا ۱۹۸۸ به میزبانی آلمان برگزار شد و روی توپ رسمی که همچنان نقش توپ‌های "تانگو" را داشت، علامت یوفا و پرچم آلمان دیده می‌شد. رویه‌ی این توپ به نوعی ساخته شده بود که در مقایسه با توپ‌های قبلی مقاومت بیشتری در برابر آب داشت و در صورت برگزاری بازی‌ها در هوای بارانی به مراتب آب کمتری جذب می‌کرد.

تیم ملی فوتبال هلند در جام ۱۹۸۸ توانست با پیروزی بر آلمان در مرحله نیمه‌نهایی به فینال برسد و در نهایت قهرمان اروپا شود. صحنه‌ای از دوئل یورگن کوهلر (راست)، مدافع آلمان و مارکو فان باستان، مهاجم هلند.

در مسابقات جام ملت‌های اروپا ۱۹۹۲ از "اتروسکو اونیکو" Etrusco Unico استفاده شد که توپ رسمی جام جهانی ۱۹۹۰ بود. در طراحی این توپ رد پای هنر و معماری ایتالیا به وضوح دیده می‌شد. افزون بر این، طراحان آدیداس این بار در قسمت داخلی توپ از لایه‌ای اسنفجی از جنس "پلی اوتان" استفاده کردند و به این ترتیب توپی صددرصد ضد آب به بازار دادند که در مقایسه با توپ‌های قبلی سریع‌تر نیز بود.

در جام ملت‌های اروپا ۱۹۹۲ که از توپ "اتروسکا" استفاده شد، آلمان و هلند در مرحله گروهی بار دیگر مقابل یکدیگر قرار گرفتند. نارنجی‌پوش‌های هلند توانستند این دیدار را با نتیجه ۳ بر یک به سود خود به پایان ببرند.

در جام ملت‌های اروپا ۱۹۹۶ که به میزبان انگلیس برگزار شد، همان توپی به کار گرفته شد که در جام جهانی ۱۹۹۴ آمریکا از آن استفاده شده بود. البته شرکت آدیداس طرح روی آن را تغییر دارد و بر این توپ نقش سه شیر و گل رز قرمز رنگ که انگلیس را نمایندگی می‌کند، نقش بسته است.

در سال ۲۰۰۰ میلادی برای نخستین بار دو کشور به طور مشترک میزبانی جام ملت‌های اروپا را برعهده داشتند: هلند و بلژیک. توپ آن دوره "ترسترا سیلوراستریم" نام داشت و طرح روی آن نماد رودخانه‌های متعددی بود که در این دو کشور جاری است. جنس سطح این توپ در مقایسه با توپ‌های قبلی نرم‌تر و کنترل آن آسان‌تر بود.

توپ رسمی جام ملت‌های اروپا در سال ۲۰۰۴ به میزبانی پرتغال "روتیرو" نام داشت. "روتیرو" در زبان پرتغالی به معنای "نقشه راه" یا "نمودار ناوبری" است و اشاره‌ای بود به کشفیات انجام‌شده توسط پرتغالی‌ها در قرون ۱۵ و ۱۶ میلادی به ویژه توسط واسکو دو گاما، دریانورد معروف. در ساخت این توپ از تکنیک نوآورانه پیوند حرارتی استفاده شده است.

در سال ۲۰۰۸ برای دومین بار دو کشور مشترکا میزبان بازی‌ها بودند: اتریش و سوئیس. توپ رسمی آن دوره "یوروپاس" نام داشت. در طراحی و ساخت این توپ از ۱۴ پنل به جای ۳۲ پنل سنتی استفاده شد. "یوروپاس" نسخه تکامل‌یافته توپ جام جهانی ۲۰۰۶ آلمان (تیم‌گایست) بود. لبه‌ پنل‌ها به جای دوخت به صورت حرارتی به یکدیگر پیوند داده شده و در تولید توپ از چسب ویژه‌ای استفاده شده که در برابر آب از دوام بیشتری برخوردار است.

در مسابقات جام ملت‌های اروپا در سال ۲۰۱۲ توپی به گردش درآمد که بر آن بار دیگر طرح معروف "تانگو" نقش بسته بود. توپ آن دوره "تانگو ۱۲" نام داشت و بر روی آن علاوه بر طرح همیشگی، رنگ پرچم‌های دو کشور میزبان، لهستان (سفید و قرمز) و اوکراین (زرد و آبی) نقش بسته بود. این توپ از ۱۲ پنل ساخته شده که با پیوند حرارتی به یکدیگر متصل شده‌اند.

توپ جام ملت‌های اروپا ۲۰۱۶ "بازی زیبا" نام داشت که از پلاستیک خاصی ساخته شده که استحکام و قابلیت ارتجاعی توپ را تامین می‌کرد. گذشته از آن به جای ۱۲ تکه‌ی ۵ زاویه‌ای و ۲۰ تکه‌ی ۶ زاویه‌‌ای (ذوذنقه شکل) که معمولا تکه‌های لایه‌ی بیرونی توپ با آن‌ها دوخته می‌شود، این بار تنها از ۶ شکل هندسی کاملا یک‌سان و برابر استفاده شد، تا علاوه بر دوام، توازن و قرینگی هم در سطح توپ‌ رعایت شده باشد.

جام ملت‌های اروپا ۲۰۲۰ به خاطر همه‌گیری کرونا با یک سال تأخیر برگزار شد. توپ آن دوره "یونیفوریا" نام داشت. آن دوره از مسابقات با میزبانی چندین کشور برگزارش شد و در نام این توپ از واژه‌های unity به معنای اتحاد و euphoria به معنای سرور و خشنودی استفاده شده است. در طراحی این توپ از رنگ‌های مختلفی استفاده شده تا به نوعی سهیم شدن کشورهای مختلف را در میزبانی این رقابت نشان دهد.

توپی که در مسابقات جام ملت‌های ۲۰۲۴ در آلمان به کار می‌رود "عشق فوتبال" یا "عشق به فوتبال" (Fußballliebe) نام دارد. در طراحی و ساخت این توپ از آخرین دستاوردهای فناوری استفاده شده و اطلاعات مربوط به هر حرکت توپ به روند تصمیم‌گیری کمک داور ویدیویی (VAR) کمک خواهد کرد.