شب ”يلدا”
۱۳۸۴ آذر ۳۰, چهارشنبه
صبح صادق ندمد تا شب يلدا نرود ”سعدى“
جشن شب چله ، جشن بزرگداشت دانش در دوران باستان نيز بوده است. نياكان ما در ۷۰۰۰ سال پيش به گاه شمارى خورشيدى دست پيدا كردند و دريافتند كه اولين شب زمستان بلند ترين شب سال است. آنها دريافتند كه اول پاييز و بهار، روز و شب برابر و در اول تابستان روز بلند تر از شب است و گاه شمارى خود را بر اساس چهل روز، چهل روز تقسيم كردند. در فرهنگ ايرانيان عدد چهل مانند عدد شش و دوازده اهميت ويژه اى دارد. واژه هاى چله نشستن، چل چلى، چهل گيس، چهل كليد يا حتى يك كلاغ چهل كلاغ نشان از اهميت اين عدد در فرهنگ ايرانى دارد.
يلدا زاد روز ايزد مهر يا ميتراست. ”ميتراييسم “ يكى از تاثيرگذارترين مذاهبى بود كه نخست در شرق و بعدها در غرب و در دين مسيحيت رد پاى بسيارى از خود بجاى گذاشت. در برخى منابع آمده است كه پس از مسيحى شدن روميان، يعنى ۳۰۰ سال پس از تولد عيسى مسيح، كليسا جشن تولد مهر را بعنوان زادروز مسيح پذيرفت زيرا زمان دقيق تولد او معلوم نبود. در واقع در رم و بسيارى كشورهاى اروپايى قبلا روز ۲۱ دسامبر بعنوان تولد ميترا جشن گرفته ميشد ولى پس از قرن چهارم ميلادى در اثر اشتباه محاسبه، اين روز به ۲۵ دسامبر انتقال يافت و از سوى مسيحيان بعنوان روز كريسمس جشن گرفته شد. تا همين امروز بابانوئل با لباس و كلاه موبدان ظاهر ميشود و درخت سرو و ستاره بالاى آن نيز يادگارى از كيش مهر است.
بايد گفت از آيين هاى شب يلدا در ايران، فال با ديوان حافظ است. در برخى نقاط ديگر نيز شاهنامه خوانى رواج دارد. نقل خاطرات و قصه گويى پدربزرگ ها و مادر بزرگ ها نيز از مواردى است كه يلدا را براى خانواده ها دلپذيرتر ميكند.
در سراسر ايران جايى پيدا نمى شود كه خوردن هندوانه در شب يلدا جزو آداب و رسوم آن نباشد. در نقاط مختلف ايران انواع آجيل و خوراكى ها مصرف ميشود اما هندوانه ميوه اى است كه هيچ گاه از قلم نمى افتد زيرا عده زيادى باور دارند كه اگر مقدارى هندوانه در شب چله بخورند، در سراسر چله بزرگ و كوچك يعنى زمستانى كه در پيش دارند، سرما و بيمارى بر آنها چيره نخواهد شد.
در همين رابطه بايد گفت مردم آذربايجان عقيده دارند كه هندوانه خوردن در شب چله، باعث ميشود كه لرز و سوز سرما به آنها تاثير نكند. گيلانى ها ميگويند هر كس شب چله هندوانه بخورد در تابستان احساس تشنگى نمى كند و در زمستان هم سرما را حس نخواهد كرد.
دكتر عباس احمدى در نوشته اى پيرامون علت انار خوردن مردم در شب يلدا اشاره ميكند كه براى تفسير درست بايد از عصر مذهب به عصر جادو برويم و ريشه هاى اين آيين را در آن دوره جستجو كنيم. دكتر احمدى مى نويسد انار بخاطر دانه هاى زيادى كه دارد، مظهر بارورى و زايندگى است و خوردن اش نوعى جادوى سرايتى است تا اين نيرو به انسان منتقل شود. از سوى ديگر ميوه انار، گرد و به شكل سينه زن است و اين خود نشانه ديگرى از ارتباط با زن و زنانگى در عصر جادوست.
دكتر احمدى اشاره ميكند كه خوردن هندوانه در شب يلدا نيز مانند خوردن انار نوعى جادوي سرايتى است. هندوانه هم دانه هاى فراوانى دارد كه مظهر بارورى و زايش هستند. ضمنا مردم در شب يلدا علاوه بر انار و هندوانه، آجيل هم ميخورند كه مغز و تخم و دانه است و اين نيز نوعى ستايش بارورى است. خوردن آجيل در بسيارى جشن هاى ديگر ايرانيان منجمله نوروز به اعتقاد دكتر احمدى همين كاركرد جادويي را دارد.
همانطور كه در آغاز گفته شد، مقارن با شب يلدا، دو جشن ديگر نيز برگزار ميشود كه به نوعى با آيين درخت پرستى و تقدس درخت و جادوى سرايتى ارتباط دارند. جشن ايلانوت يهوديان و جشن كريسمس مسيحيان. در كريسمس مردم درخت كاجى به خانه مياورند و آن را تزيين ميكنند و به دورش جمع ميشوند. كاج كريسمس بسيار شبيه سرو يلداست كه در روزگار قديم زرتشتيان در شب يلدا آن را تزيين ميكردند و در اتاق خود مى گذاشتند.
آنچه روشن است اينست كه جشن هايى همچون سده، يلدا، چهارشنبه سورى و نوروز از ديرباز در ايران مايه وحدت و همبستگى كليه اقوام و گروهها بوده اند.