آیا کودتای نافرجام ترکیه را به ایران نزدیک کرد؟
۱۳۹۶ تیر ۲۳, جمعه
۱۵ژوئیه نخستین سالروز کودتای ناکام ترکیه است؛ کودتایی که به کشته شدن ۲۴۹ نفر و مجروح شدن بیش از ۲ هزار تن انجامید. مقامات ترک درباره این کودتا گفتند که فتح‌الله گولن، واعظ ترک تبار ساکن پنسیلوانیای آمریکا دستور انجام آن را داده است.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
این حادثه خونین نگرانی ایرانیان را هم برانگیخت. گفته شده که محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی، و قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران که "مهره‌ای تعیین کننده در سیاست خارجی کشور" محسوب میشود، تا صبح در ساختمان وزارت امور خارجه بیدار ماندند تا تحولات ترکیه را دنبال کنند. ظریف شب کودتا ۵ بار با وزیر امور خارجه ترکیه تلفنی صحبت کرد. ایران بلافاصله به طور رسمی کودتا را محکوم و از اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، حمایت کرد.
ترکیه از حمایت ایران تقدیر کرد
رضا حاکان تکین، سفیر ترکیه در تهران، در نشست خبری (۱۷ تیر / ۸ ژوئیه) به مناسبت نخستین سالروز کودتای ناکام بار دیگر بابت این واکنش از ایران تشکر کرد و آن را شایان تقدیر دانست. او ضمن اشاره به اینکه دو کشور به صورت سنتی به هم نزدیک هستند گفت: «ایران در اتفاقات شب کودتا دوستی خود را نشان داد و ترکیه هم در زمان‌های تحریم در کنار ایران قرار گرفت. در بحران قطر ایران و ترکیه مواضع مشترکی اتخاذ کردهاند. درباره اقدام رفراندوم اقلیم کردستان عراق هم مواضع هر دو کشوربه هم هم نزدیک است.»
سفیر ترکیه اضافه کرد که سران دو کشور در بدترین شرایط هم دیالوگ خود را قطع نکرده‌اند و نزدیکی‌های زیادی بین دو کشور هست و "زمان نشان خواهد داد که به مرحله استراتژیک خواهد رسید یا نه".
اما سفیر ترکیه کتمان هم نکرد که بین دو کشور بر سر مسائلی چون سوریه اختلاف نظرهایی وجود دارد. از صحبتهای رضا حاکان تکین می‌توان نتیجه گرفت که کودتا عاملی براای نزدیک‌تر شدن بیشتر این دو کشور به هم بوده است.
آیا کودتا ایران و ترکیه را واقعا به هم نزدیک کرده است؟
افشار سلیمانی، سفیر سابق ایران در باکو و کیف که درباره‌ی مسائل منطقه تحقیق می‌کند، به دویچه وله تایید می‌کند که کودتای نافرجام سبب نزدیکی بیشتر ایران و ترکیه شده است. سلیمانی هم در شبی که کودتا اتفاق افتاده تا صبح بیدار بوده و به عنوان میهمان شبکه اول تلویزیون ایران کودتای ترکیه را تحلیل میکرده است.
سلیمانی افزود: «بعد از کودتا اروپا و آمریکا با ترکیه دچار اختلاف شدند. با توجه به این مسئله ترکیه مناسباتش را با روسیه و ایران بهبود بخشید. اگر این روند ادامه پیدا کند احتمال دارد که سایه بحران سوریه در مناسبات دو کشور کم‌تر شود. مخصوصا اتفاقاتی که در خلیج فارس بین قطر و عربستان افتاده، ترکیه و ایران را بیشتر به هم نزدیک کرده است.»
این کارشناس به این هم اشاره می کند که ترکیه به لحاظ فرهنگی و زبانی با ترک‌های ایران اشتراکاتی دارد. به گفته سلیمانی سالانه بیش از ۲ میلیون ایرانی به عنوان گردشگر یا بازرگان به ترکیه سفر می‌کنند. همچنین هر دو کشور قصد دارند حجم تبادلات تجاری‌شان را تا ۳۰ میلیارد دلار ارتقاء دهند.
سخنان اردوغان و رسانه‌های ایران
از طرف دیگر بعد از کودتای نافرجام مقامات ترکیه سخنان تندی هم علیه ایران بیان کردند. مولود چاووش‌اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه، در سخنانی در کنفرانس امنیتی مونیخ، ایران را به "فرقه‌گرایی" و تلاش برای "تبدیل عراق و سوریه به دو کشور شیعه" متهم کرد. اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه نیز از سیاست‌های ایران در منطقه انتقاد کرد و گفت: «ملی‌گرایی فارس وجود دارد. همراه با این ملی‌گرایی فارس، تجزیه‌طلبی نیز در آنجا موضوعیت دارد. باید جلوی اینها را بگیریم.»
بیشتر بخوانید: تبریک ظریف به مردم ترکیه به‌خاطر مقابله با کودتاگران
ظریف، وزیر امور خارجه ایران، در واکنش به این سخنان مقامات ترکیه را "کم‌حافظه" و "قدرناشناس" دانست و گفت که آنها فراموش کردهاند که مقامات جمهوری اسلامی شب کودتا برای حمایت از آنان "تا صبح نخوابیدند".
سلیمانی در رابطه با این موضع‌گیری چاووش‌اوغلو اشاره کرد به اینکه وزیر امور خارجه ترکیه برای نزدیک‌شدن به آمریکا و اروپا چنین سخنانی را بیان کرده بود ولی این گونه اظهارات "موقتی" است. او افزود: «ما بارها شاهد این گونه مسائل بودیم. ولی این یک اصل است در سیاست خارجی ایران و ترکیه که بتوانند براساس اشتراکات مناسبات خود را بیشتر بکنند و اگر بخواهند روی اشتباهات مانور بدهند همه طرف‌ها زیان می‌بینند. مهم این است که کشورها و رهبرانشان این واقع‌بینی و درایت را داشته باشند که بر اساس اشتراکاتی که دارند، روابطشان را به نفع ملت خودشان و صلح و ثبات توسعه دهند.»
سلیمانی نتیجه می‌گیرد که برای ایران هم اولویت این است که "حزب عدالت و توسعه" در ترکیه قدرت را در دست داشته باشد، چونکه به رغم برخی اختلافات بین دو کشور در دوره ۱۵ ساله حاکمیت "حزب عدالت و توسعه" مناسبات ایران و ترکیه توسعه یافته است.
"کودتا ایران و ترکیه را از هم دور کرد"
برخلاف آقای سلیمانی که معتقد است کودتای نافرجام در ترکیه تاثیر مثبتی بر مناسبات ایران و ترکیه داشته، عارف کسگین، از مرکز تحقیقات استراتژیک ترکیه، نظر دیگری دارد. او براین باور است که این کودتا ایران و ترکیه را از هم دورتر کرده است.
به گفته کسگین، مقامات ایرانی بعد ازآنکه ایران کودتای نافرجام را بلافاصله محکوم کرد انتظار داشتند رفتار ترکیه نسبت به ایران تغییر پیدا کند، اما ترکیه به رفتار سابق خود ادامه داد. کسگین اضافه می‌کند، این گلایه نشان می دهد که تغییری در مناسبات دو کشور ارخ نداده و برخی از مقامات ایرانی بعد از کودتا ترکیه را به "بی‌و‌فایی" متهم کردند.
کسگین در ادامه افزود: «اگر ما به قرن نوزدهم و بیستم نگاهی بیاندازیم در اتفاقاتی که در دو کشور روی داده به نوعی همزمانی مشاهده میشود. در سال ۱۹۲۵ (۱۳۰۴) سلسله قاجار بعد از ۱۳۰ سال منحل شد و رضاشاه در ایران اعلام حکومت می‌کند و در همان تاریخ در ترکیه هم جمهوری تاسیس میشود و یا مثلا در سال ۱۹۷۹ در ایران انقلاب و در سال ۱۹۸۰ در ترکیه کودتا میشود. این همزمانی ایران را نگران کرده است. اگر کودتا در ترکیه موفق میشد، شاید الگویی برای نظامیان ایرانی هم میشد تا نقش نظامیان در ایران بیشتر افزایش پیدا بکند.»
بیشتر بخوانید: شروع محاکمه متهمان کودتای نافرجام ترکیه در استانبول
کسگین نتیجه می‌گیرد: «آن چیزی که در روابط ایران و ترکیه تاثیر گذاشت نه کودتا، بلکه تیرهتر شدن مناسبات غرب با ترکیه بود. ترکیه انتظار داشت که غرب از اردوغان حمایت بکند. نارضایتی و ناامیدی ترکیه از غرب این کشور را مجبور کرد که با ایران و روسیه بیشتر همکاری بکند.»
این کارشناس در ادامه به این مسئله هم اشاره می‌کند که اما ایران نتوانسته است به دلیل "سیاست‌های زیانبار و توسعه‌طلبانه منطقه‌ای خود در عراق، سوریه و یمن" از این فرصت استفاده بکند و هنوز "بدبینی و بی‌اعتمادی" در مناسبات دو کشور وجود دارد.
در عین حال عارف کسگین، از مرکز تحقیقات استراتژیک ترکیه، در پایان صحبتهای خود به ویژگی روابط ایران و ترکیه هم اشاره می‌کند. او می‌گوید که تیره شدن روابط سیاسی ترکیه و ایران به مناسبات اقتصادی دو کشور ضرری نرساند و حتی در دوره پساکودتا هم زیاد از رونق نیفتاد. به گفته کسگین اما اگر این اختلافات منجر به تنش و تعارض بین دو طرف بشود، احتمال آن وجود دارد که روابط اقتصادی میان دو کشور هم صدمه ببیند.