ترکیه چگونه می‌خواهد از ایران در برابر تحریم‌ها حمایت کند؟
۱۳۹۷ مرداد ۴, پنجشنبه
تحریم‌های آمریکا علیه ایران به زودی از راه می‌رسند. سیاست کشورهایی مانند ترکیه که در دور قبل تحریم‌ها به مناسبات آشکار و پنهان خود با ایران ادامه دادند، در این شرایط اهمیت ویژه دارد.
شش روز پیش هیاتی از وزارت امور خارجه و وزارت خزانه داری آمریکا به ترکیه رفت تا با مقام‌های این کشور مذاکره کند. موضوع مذاکرات همراهی ترکیه با تحریم‌های اقتصادی آمریکا علیه ایران بود. ترکیه در مقابل کدام امتیازها حاضر است با آمریکا همراهی کند و چرا در این مقطع با ظاهری قاطع در مقابل آمریکا موضع گرفته است؟
ترکیه یکی از واردکنندگان اصلی نفت و گاز از ایران است. بیش از نیمی از نیازهای ترکیه در زمینه انرژی‌های فسیلی از ایران تامین می‌شود. این کشور روزانه بیش از ۲۵۰ هزار بشکه نفت از ایران وارد می‌کند و یکی از خریداران عمده گاز صادراتی ایران است.
به همین دلیل رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، روز گذشته (چهارشنبه، ۳ خرداد/۲۵ ژوئن) تاکید کرد که کشورش علیرغم فشارهای ایالات متحده به روابط تجاری و اقتصادی با ایران ادامه می‌دهد. او گفت: «در صورت قطع ورود این محصولات چه کسی گرمای خانه‌های مردم کشور مرا تامین خواهد کرد؟»
منافع گسترده همکاری‌های تجاری و اقتصادی دو کشور حریمی است که مناسبات میان این دو را حتی در بحرانی‌ترین دوره‌های جنگ داخلی سوریه و علیرغم اختلاف استراتژیک بر سر بقای بشار اسد، حفظ کرده است.
با این حال از سخنان اخیر اردوغان برمی‌آید که با ترکیه می‌شود معامله کرد؛ از جمله بر سر مسئله کردها. رئیس جمهور ترکیه گفت: «تا این لحظه دونالد ترامپ سیاست مناسبی را در پیش گرفته است. هیئتی که از آمریکا وارد ترکیه شده بود، دیدگاه‌ها و نگرانی‌های ما را دریافت کرد. امیدوارم اقدامات اشتباهی در این خصوص انجام نشود.»
اما آمریکا علاوه بر امتیازدهی اهرم‌های مختلفی نیز برای تحت فشار قرار دادن ترکیه دارد که یکی از آنها اعمال مجازات‌های سنگین به بانک‌هایی است که از طریق آنها ترکیه بخواهد به مراودات مالی و تجاری خود به ایران کمک کند. بعید است که ترکیه در وضعیت فعلی اقتصادی خود به دردسری مشابه رسوایی رضا ضراب علاقمند باشد. رضا ضراب یکی از عواملی بود که دولت ایران در اوج تحریم‌ها در سال ۲۰۱۲ برای دور زدن تحریم‌ها از او استفاده کرد.
ایران و ترکیه با کدام اهرم‌ها از یکدیگر حمایت خواهند کرد؟
اگرچه دولتمردان ترکیه ساز مخالفت با تحریم‌های آمریکا را زده‌اند، اما این کشور در دور قبلی تحریم‌ها حاضر شد واردات نفت خود از ایران را به میزان قابل توجهی کاهش دهد و نفت عربستان سعودی و روسیه را جایگزین آن کند.
آیا اکنون نیز چنین جایگزینی امکان‌پذیر است؟ کارشناسان کاهش قابل ملاحظه واردات نفت ترکیه از ایران و جایگزینی آن را با نفت کشوری دیگر در زمان کوتاهی که تا تحریم‌ها باقی مانده عملی نمی‌دانند؛ چیزی که معنایش عدم همراهی ترکیه با آمریکا در صورت ادامه فشارها در آینده کمی دورتر نیست. از این گذشته نباید فراموش کرد که ترکیه خود با برخی مشکلات اقتصادی، از جمله کاهش ارزش لیر دست به گریبان است و هرگونه تنش با آمریکا نمی‌تواند به نفع غلبه بر این مشکلات باشد.
بازی برد ترکیه
ترکیه در ازای کمک به ایران برای دور زدن تحریم‌ها به چه امتیازهایی چشم دوخته است؟ چانه‌زنی بر سر بهای نفت و گاز می‌تواند یکی از این امتیازها باشد. ترکیه هم‌چنین می‌تواند از کارت ایران در مناسبات خود با آمریکا، عربستان سعودی و اسرائيل بهره‌برداری کند. از این گذشته ارزش لیر ترکیه به شدت پایین آمده است؛ عاملی که گرچه زندگی مردم در ترکیه را زیر فشار تورم و گرانی برده و به فرار بخشی از سرمایه‌ها از این کشور منجر شده است، اما در مراودات تجاری با ایران می‌تواند به نفع صادرات این کشور باشد.
رضا غلامی، دکترای اقتصادی پولی و بانکی، طی یادداشتی که اخیرا در "مشرق" منتشر شده با استفاده از منابع بین‌المللی به بررسی وضعیت اقتصادی ترکیه پرداخته تا روشن کند که تاثیرات بحران ترکیه بر ایران چه خواهد بود.
او در نوشته خود به سقوط ارزش لیر اشاره کرده است. دریک دوره هشت ساله، در فاصله سال‌های ۲۰۱۰ تا امسال، ارزش لیر ترکیه بیش از ۱۷۲ درصد پایین آمده است. در چنین شرایطی ایران به دنبال راه‌هایی برای دور زدن تحریم‌ها در مبادلات تجاری خود با ترکیه و از طریق ترکیه با سایر کشورهاست:
«یکی از متغیرهای مهمی که می‌تواند از کاهش ارزش پولی ملی ترکیه بر اقتصاد کشور ما اثر گذارد، روند تجارت خواهد بود. بررسی آمار تجارت ایران با ترکیه طی ۱۰ سال اخیر نشان می‌دهد که این روند همواره در حال افزایش بوده و اخیراً مجموع تجارت ایران و ترکیه به بیش از ۷ میلیارد دلار رسیده است.»
به عبارتی با کاهش ارزش لیر صادرات ترکیه به ایران افزایش پیدا می‌کند و واردات آن کاهش می‌یابد و تراز تجاری ایران با ترکیه "منفی‌تر" خواهد شد و «احتمالاً به عمیق‌تر شدن بحران ارزی کشور خواهد انجامید».
تجار و بانک‌های ترکیه و معاملات غیردلاری
جلال ابراهیمی، رئيس اتاق مشترک بازرگانی ایران و ترکیه، روز چهارشنبه (۲۵ ژوئیه) از افزایش فعالیت شرکت‌های تجاری و صنعتی ایرانی در ترکیه خبر داد و گفت که بیش از ۱۵۰ شرکت از طرف تجار ایرانی در شهرهای مختلف ترکیه، از جمله در ازمیر، آنکارا، آنتالیا و مرسین، ثبت شده‌اند.
تجار ایرانی این شرکت‌ها را «به این علت در این کشور تاسیس می‌کنند تا راحت‌تر بتوانند کالاهای خود را از طرق شرکت‌های وابسته به ترکیه به حوزه اروپا وارد کنند». بر اساس همین خبر، «اغلب شرکت‌های صادراتی ایرانی قصد دارند کالای ایرانی را با برند جدید یا مونتاژ شده و به بازار ترکیه یا برون از مرزهای این کشور صادر کنند».
به گفته رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و ترکیه، بعضی بانک های ترکیه مدتی است که «نه تنها LC(اعتبار اسنادی) را قبول نمی‌کنند بلکه اعتبار اسنادی‌های باز شده را برگشت می‌دهند. از جمله بانک زراعت ترکیه است که علاوه بر فاکتور فروش، برگ فروش را طلب می‌کند که مربوط به بانک‌ها نبوده و حق ندارند سوال کنند که به چه قیمتی خریداری یا فروخته شده است و فقط موظفند روی اعتبار اسنادی کار کنند.»
ابراهیمی هم‌چنین به هالک بانک ترکیه اشاره کرده که با بانک ملت ایران در استانبول قرارداد LC دارد «و به صورت ارزی، ریالی، دلاری و ... فعالیت و گارانتی نیز دریافت می‌کند، چراکه همیشه ایران در ترکیه ذخیره پولی دارد که علت آن وجوهی است که از بابت فروش گاز، نفت و دیگر محصولات پتروشیمیکال و هرگونه مواد نفتی ایران در حوزه اروپا دارد که به این حساب‌ها واریز می‌شود و برای تجارت ایران پشتوانه محسوب می‌شود».
اما مراوده با ایران برای بانک‌ها و تجار ترکیه چه پیامدهایی می‌تواند داشته باشد؟ اردیبهشت امسال بود که قاضی دادگاهی در نیویورک محمد هاکان آتیلا، معاون سابق هالک بانک ترکیه را به دلیل "تقلب در محاسبات بانکی و توطئه برای نقض تحریم‌های آمریکا علیه ایران" به ۳۲ ماه حبس محکوم کرد.
فریدون خاوند، اقتصاددان مقیم پاریس می‌گوید: «بانک‌های ترکیه به شدت به قوانین بین‌المللی پای‌بند هستند و حاضر نخواهند شد به خاطر دور زدن تحریم‌های ایران خود را به دردسری مشابه هالک بانک بیاندازند. در نتیجه این ۱۵۰ شرکت و احتمالا شرکت‌هایی که بعدا در ترکیه ثبت می‌شوند، نمی‌توانند به سادگی مجرایی برای معاملات مالی و تجاری برای ایران باز کنند.»
از سوی دیگر این عمدتا شرکت‌های کوچک ترکیه هستند که با ایران مناسبات تجاری خود را ادامه خواهند داد. ارزیابی فریدون خاوند این است که «شرکت‌های بزرگ ترکیه پای چنین ریسکی نخواهند رفت و شرکت‌های کوچک هم نقش چندانی برای کمک به ایران برای خروج از تنگنای فعلی ندارند. ایران به کمک آنها تنها می‌تواند بخشی از مایحتاج روزمره مردم را تامین کند».
تردیدی نیست که معامله با ایران برای فعالان اقتصادی ترکیه پرمنفعت است و آن دسته از شرکت‌هایی که تهدیدی متوجه‌شان نیست، از بازار ایران چشم‌پوشی نخواهند کرد. این بازار حالا پرسودتر هم شده است.
تجربه در عین حال نشان داده است که دور زدن تحریم‌ها کانال خوبی برای سوءاستفاده‌های مالی در ایران است. حکومت ایران مهره‌های شناخته شده و ناشناخته‌ای برای دور زدن تحریم‌ها داشته و دارد. رضا ضراب و بابک زنجانی تنها دو نمونه آن هستند که در زدوبند دور زدن تحریم‌ها میلیاردها به جیب زدند و به جیب همراهان خود در نهادهای حکومتی ریختند.
بدهی ۲۶۰میلیون دلاری ترکیه به ایران
یکی دیگر از مواردی که رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و ترکیه به آن اشاره کرده بدهی ۲۶۰ میلیون دلاری ترکیه به ایران بابت برق است. او گفته است که معامله برق توسط یک شرکت خصوصی و فردی به اسم "صدقی‌عیان" در سال ۲۰۱۵ یعنی سه سال پیش انجام شده است. این شرکت خصوصی حالا می‌خواهد «مجددا از ایران برق بخرد تا بتواند با گردش پول، وجوه بدهکاری را با افزوده آن پرداخت کند»؛ معامله‌ای که به گفته رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و ترکیه ،هنوز هیچ مذاکره‌ای جدی درباره آن از سوی توانیر، رایزن‌های اقتصادی یا سایر افراد ذی‌ربط صورت نگرفته است.
شاید بخشش قسمتی از این بدهی نیز یکی از امتیازهایی باشد که ایران به ترکیه خواهد داد. کشوری که خود دست به گریبان کم‌برقی است، کدام برق را می‌خواهد به ترکیه صادر کند تا بتواند طلب خود را دریافت دارد؟