۸۳ سالگی کشف حجاب؛ از "قیام طاهره" تا "دختران خیابان انقلاب"

در سال ۱۳۱۴ یعنی بیش از چهل سال پیش از انقلاب ۵۷ در ایران، رضاشاه در پی سفری به ترکیه و مشاهده اقدام‌های آتاتورک برای نزدیک شدن به فرهنگ اروپایی، دستور به کشف حجاب داد. بر اساس این قانون، ظاهر شدن زنان در مجامع عمومی با چادر و روبنده ممنوع اعلام شد. زنان خانواده‌ی سلطنتی، نخستین زنانی بودند که بدون حجاب در اجتماع حاضر شدند.

طاهره قرة‌العین، احتمالا اولین زن نامداری است که بدون روبنده که رسم آن روزگار بود، در میان مردم ظاهر شد. او در سال ۱۲۲۷ خورشیدی، یعنی حدود ۹۰ سال پیش از کشف حجاب رضا شاه، برای سخنرانی در گردهمایی بهائیان در روستای بدشت از توابع شاهرود بدون روبنده حاضر شد. او در این سخنرانی جدایی دین بابی از دین اسلام را اعلام کرد.

پیش از صدور فرمان کشف حجاب نیز، بودند زنانی که به مقابله با حجاب برخواسته ‌بودند. مه‌لقا ملاح، رئیس انجمن زنان مبارزه با آلودگی محیط زیست، به حوالی سال‌ ۱۳۰۷ خورشیدی اشاره می‌کند: «قبل از کشف حجاب، مادر من چادر سیاهش را روپوش کرده بود، پشت‌اش هم کلاه گذاشته بود. برای من هم همین کار را کرده بود. وقتی می‌رفتیم در کوچه، به ما سنگ می‌زدند، من گریه می‌کردم، مادرم می‌گفت هیچی نگو، مبارزه است، مبارزه.»

شهلا لاهیجی، نویسنده و ناشر در مورد رابطه کشف حجاب رضا شاه با حجاب اجباری جمهوری اسلامی معتقد است در گفت‌وگوی که چند سال قبل با دویچه‌وله فارسی داشت، گفت: «چادر برای خیلی‌ها پوشش فقر بود. یعنی شما یک چادر سرت می‌کردی، دیگر آن زیر اشکال نداشت که چه چیزی تن‌ات هست. چادر سنتی که مثلا زنان سنتی طبقات بالاتر، تجار و خانم‌های تجار سر می‌کردند، متفاوت بود با آن چادری که عامه‌ی مردم سر می‌کردند.»

مه‌لقا ملاح، انتخاب حجاب در ابتدای انقلاب را تنها ابزاری برای مخالفت با شاه می‌داند که از آن سوءاستفاده شد. او در گفت‌وگویی که چند سال پیش با دویچه‌وله داشت، گفت: «ما می‌دانستیم که زن‌ها مخصوصا چادر را انتخاب کردند که مخالفت‌شان را با شاه نشان بدهند. چادر را دولت سر زن‌ها نکرد، خانم‌ها خودشان چادر را سر خودشان کردند، فقط برای نشان ‌دادن مخالفت‌شان با شاه. ولی دولت از این حرکت سوءاستفاده کرد.»

حجاب به صورتی خزنده دستور کار متولیان انقلاب اسلامی شد. ابتدا در ارتش و سپس در ادارات دولتی روسری و چادر را الزامی کردند. روح‌الله خمینی در تیر ۱۳۵۹ در یک سخنرانی با انتقاد از دولت بنی‌صدر، ده روز مهلت تعیین کرد تا نشانه‌های "طاغوت" از ادارات زدوده شوند. نخستین بخشنامه در ممنوعیت ورود زنان بی‌حجاب به وزارت‌خانه‌ها، امضای اکبر هاشمی رفسنجانی و مهر شورای انقلاب را داشت.

پس از این دستور، علی قدوسی، دادستان کل وقت ابلاغیه داد که حقوق و مزایای زنان کارمند بدون حجاب قطع می‌شود. از چهارشنبه ۱۴ تیر ۱۳۵۹ جلوی حضور زنان و دختران فاقد روسری به اداره‌‌ها را گرفتند. آن زمان مانتو در کار نبود. لباس پوشیده و روسری کفایت می‌کرد. چادر به تدریج به عنوان "حجاب اصلح" و "ارزشی" معرفی شد تا آنجا که بسیاری دختران دانشجو برای بازنماندن از تحصیل، تظاهر کردند که چادری‌ هستند.

اولین قانون حجاب، ماده ۱۰۲ قانون تعزیرات در سال ۱۳۶۲ بود که بعدا در سال ۱۳۷۵ به صورت تبصره‌ای به ماده ۶۳۸ قانون مجازات اسلامی الحاق شد. طبق این تبصره زنانی که بدون حجاب شرعی در معابر و انظار عمومی ظاهر شوند به ۱۰ تا ۶۰ روز حبس یا ۵ تا ۵۰هزار تومان جزای نقدی محکوم می‌شوند.

تاکید روی حجاب شرعی، پاشنه آشیل این تبصره قانونی است. مطابق شرع، حجاب یعنی پوشاندن بدن به غیر از صورت و "کفین". رنگی برای آن تعیین نشده و تعریفی از حجاب برتر و بدتر نیز در متون دینی وجود ندارد. مبنای اجباری شدن حجاب در ایران، سیاست و اقتدار ایدئولوژیک است تا آن جا که دامنه جبر را به اقلیت‌های غیرمسلمان، توریست‌ها و دیپلمات‌های خارجی نیز کشانده‌اند. چیزی که حتی در عربستان سعودی هم اعمال نمی‌شود.

حجاب دغدغه‌‌ای است که پس از چهل سال از انقلاب اسلامی به اشکال مختلف مورد توجه حکومت ایران است. گرچه تاکنون اکثریت طرح‌ها و نقشه‌های "فرهنگی و انتظامی" موفقیت چندانی در "مبارزه با بدحجابی" کسب نکرده است. روایت رسمی حکومت از جامعه متعالی با آنچه که شهروندان ایران و خصوصا زنان و دختران در پی آن هستند تفاوت‌های اساسی دارد.

سیمین بهبهانی، شاعر معاصر سالها پیش در گفت‌وگو با دویچه‌وله در مورد حجاب اجباری تنها به خواندن بیتی از یکی از غزلیات منتشر نشده‌اش بسنده کرد: پاس تن زن خواندی، این تیره کفن را پوسیده‌ی اعصاری، از نو خبرت نیست

زنان مدرن ایرانی در پی شرایطی هستند که زنان و دختران در کشورهای آزاد از آن برخوردارند. شاید به همین دلیل با وجود همه محدودیت‌ها و فشارها دست از تلاش بر نمی ‌دارند. (عکس: حذف تیم فوتبال زنان از مسابقات آسیایی به علت نوع پوشش)

نسلی که خود در گرماگرم انقلاب حاضر بود، سال‌هایی پر وحشت را تجربه کرد. سال‌هایی که در خیابان‌های جمهوری اسلامی ترس از توسری هر زنی را، هر قدر هم که مخالف حجاب بود، زیر روسری برد. آنها به خود تلقین کردند که حجاب اجباری از "کوچک‌ترین" مشکلات است. فصل بنرهایی رسید که زن بی‌حجاب را "شکلات" بدون بسته‌بندی کرد که خرمگس رویش نشسته است.

با گذشت چهار دهه از انقلاب اسلامی، مانتوهای امروزی در ایران هیچ شباهتی به مانتوهای گشاد و تیره و بلند دهه شصت ندارند. آنها بیشتر جنبه زینتی یافته‌اند. ردایی که روی بلوز و شلوار پوشیده می‌شود؛ بدون دکمه، با یقه‌ گشاد، رنگ‌های متفاوت و.... زنان ایرانی با زیرکی و در یک مبارزه مدنی عاری از هیاهو توانسته‌اند در چند دهه گذشته از پوششی تحمیلی، مد و استیل جدیدی بیافرینند و هویتی تازه به آن ببخشند.

اوایل دی‌ماه ۹۶ ویدا موحد در تقاطع خیابان انقلاب و وصال شیرازی، در اعتراض به حجاب اجباری، بدون ‌حجاب و در حالی که روی سکویی شبیه به جعبه تقسیم برق ایستاده بود روسری سفیدرنگ خود را بر سر چوب کرد و آن را در هوا تکان داد. اقدام او را بسیاری از زنان ایرانی در شهرهای مختلف تکرار کردند. با فراگیر شدن این اقدام، هشتگ #دختران_خیابان_انقلاب تبدیل به یکی از هشتگ‌های داغ در شبکه‌های اجتماعی شد.

در پی حرکت نمادین شمار زیادی از زنان در اعتراض به حجاب اجباری در ایران، مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری اواسط بهمن‌ماه ۱۳۹۶ گزارشی منتشر کرد که نشانگر رشد جدی مخالفت مردم با حجاب اجباری و دخالت دولت در این حوزه است. پیش‌تر نیز یکی از نظرسنجی‌ها از مخالفت نزدیک به ۸۰ درصد مردم با حجاب اجباری خبر می‌داد.

حرکت "دختران خیابان انقلاب"، به باور برخی فعالان زن، نماد عبور جامعه از شریعت اسلامی است؛ مسیری که بازگشت‌‌پذیر نیست. آذر منصوری، فعال حوزه زنان در واکنش به ربط دادن این اعتراض مدنی به نیروهای خارج از ایران می‌گوید: «به نظرم ربط این اعتراض مدنی که اشکال و‌نمادهای مختلف پیدا و پنهان دارد به بیرون از مرزها فقط و فقط پاک کردن صورت مسئله و فرار از پرسش مقدری است که  پاسخی به آن داده نمی‌شود.»