ایران، آمریکا و توافق هستهای؛ چه کسی گام اول را برمی‌دارد؟
۱۳۹۹ بهمن ۷, سه‌شنبه
خروج آمریکا از توافق هستهای در سال ۲۰۱۸ و در پیش گرفتن سیاست گام‌به‌گام کاهش تعهدات برجامی از سوی ایران نجات توافق هستهای را به چالشی بزرگ برای بازیگران سیاسی جهان تبدیل کرده است. سخن در ادبیات سیاسی عمدتا بر سر نجات توافق هستهای سال ۲۰۱۵ است و نه حفظ آن.
همین موضوع حکایت از آن دارد که خروج ترامپ از توافق هستهای و از سرگیری غنی‌سازی اورانیوم با غلظتی بیش از میزان پیش‌بینی شده در برجام و به کارگیری سانتریفوژهای پیشرفته از سوی ایران، حفظ برجام را از موضوعیت انداخته و به نجات آن موضوعیت بخشیده است.
تغییر و تحولات سیاسی در آمریکا و از جمله شکست دونالد ترامپ در انتخابات سوم نوامبر، از جمله تغییری جدی در رویکرد آمریکا نسبت به توافق هستهای را در پی داشته است.
پیروزی جو بایدن و اظهارات او در مصاحبه با شبکه خبری سی‌ان‌ان بر سر آمادگی آمریکا به بازگشت به توافق گروه ۱+۵ با ایران یکی از پیامدهای تغییر در نوک هرم قدرت سیاسی در آمریکا بوده است.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
تیمی که بایدن برای سیاست بین‌الملل دولت خود تشکیل داده است نیز از جمله می‌تواند اراده آمریکا به بازگشت به توافق هستهای را به نمایش بگذارد. احتمال گزینش رابرت مالی به عنوان نماینده بایدن در امور ایران و گزینه پیشنهادی او، آنتونی بلینکن برای هدایت وزارت امور خارجه را باید در این راستا تعبیر و تفسیر کرد.
بلینکن یکی از کسانی بود که در سال ۲۰۱۵ همراه با جان کری، وزیر امور خارجه آمریکا در دولت اوباما، زمینه دست‌یابی به توافق هستهای با ایران را مهیا کرده بود.
اما تحلیلگران مسائل بین‌المللی و بسیاری از چهره‌های ذیربط در سیاست خارجی دولت جدید آمریکا بر این باورند که راه بازگشت آمریکا به توافق هستهای چندان هموار نیست و موانع بسیاری باید از سر راه برداشته شوند. به سخن دیگر می‌توان گفت که اراده بازگشت به برجام الزاما به معنای نجات توافق هستهای نیست.
نگاهی به موانع و چالش‌هایی که می‌توانند بر بازگشت آمریکا به توافق هستهای سایه بیاندازند و رفع تحریم‌ها را دشوار سازند.
توپ در زمین کیست؟
مجید تخت‌روانچی، سفیر جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل متحد رسما اعلام کرده است که توپ در زمین آمریکا است.
او روز دوشنبه ششم بهمن (۲۵ ژانویه) مصاحبه‌ای داشته است با شبکه خبری آمریکایی ان‌بی‌سی. خبرنگار از تماس‌های نمایندگان جمهوری اسلامی و آمریکا پس از شروع رسمی کار دولت بایدن پرسیده است. سفیر ایران در سازمان ملل مدعی شده که ایران تا کنون هیچ تماسی با مقامات دولت آمریکا نداشته است.
خبرنگار ان‌بی‌سی از برنامه احتمالی ایران برای گفت‌وگو با ایالات متحده آمریکا پرسیده است؛ پرسشی ناظر بر این موضوع که آیا ایران برنامه‌ای برای گفت‌وگو از طریق میانجیگری کشوری مثل سوئیس دارد. پاسخ سفیر جمهوری اسلامی در سازمان ملل در این مورد نیز روشن است: «ما قصد نداریم که پا پیش بگذاریم.»
مجید تخت‌روانچی در ادامه تاکید کرده که جمهوری اسلامی برای گفت‌وگو با آمریکا "عجله‌ای" ندارد. او می‌افزاید: توپ در زمین ایالات متحده است. کاملا به دولت جدید [آمریکا] بستگی دارد. بنابراین به محض آن که آنها به تعهدات خود عمل کنند، ایران نیز همان‌طور که بارها گفته است، تعهدات خود را به شکل کامل اجرا می‌کند.»
جمهوری اسلامی بارها تاکید کرده که دولت ترامپ با خروج از توافق هستهای به تعهدات خود عمل نکرده است و از این رو، آمریکا باید گام نخست را بردارد.
پیش از تخت‌روانچی، محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی نیز چندین بار گفته بود که هرگاه آمریکا تحریم‌ها را رفع کند، ایران به تعهدات برجامی خود باز خواهد گشت.
مواضع اعلام شده جمهوری اسلامی درباره موقعیت "توپ" در تنش بین ایران و آمریکا، یک سوی ماجرا است. سوی دیگر به سیاست و برنامه دولت بایدن مرتبط می‌شود.
آنتونی بلینکن، گزینه پیشنهادی بایدن برای هدایت وزارت امور خارجه آمریکا نیز گفته است که آمریکا برای مذاکره با جمهوری اسلامی و بازگشت به برجام خود را زیر فشار نمی‌بیند.
اوریل هینز، گزینه بایدن برای مدیریت اطلاعات ملی نیز معتقد است که بر سر بازگشت آمریکا به توافق هستهای دشواری‌ها و موانع بسیاری وجود دارد و راهی طولانی تا بازگشت آمریکا به توافق هستهای در پیش است.
تیم جو بایدن بارها تاکید کرده است که بازگشت آمریکا به توافق هستهای و مذاکره مجدد با مقامات جمهوری اسلامی ایران در این رابطه منوط به پایبندی کامل ایران به تعهدات برجامی است. به سخن دیگر، مقامات دولت آمریکا اصرار دارند که "توپ در زمین ایران است".
گشایش یا دست‌وپا زدن دربن‌بست
این پرسش که "توپ" در زمین چه کسی است و چه کسی قرار است گام نخست را بردارد، یک موضوع است و این پرسش که شرط عقل چه حکم می‌کند، پرسشی دیگر.
جاوید قربان‌اوغلی، یکی از دیپلمات‌های پیشین وزارت امور خارجه ایران یادداشتی برای روزنامه "شرق" با عنوان "موانع احیای برجام" نوشته است. اشاره او در این مقاله نه تنها به موانع موجود بر سر بازگشت آمریکا به توافق هستهای و نجات برجام است، بلکه همچنین بر آن است، مصلحت برداشتن گامی سنجیده از سوی دولتمردان ایران را نیز یادآور شود.
قربان‌اوغلی یادداشت خود را با برشمردن اقداماتی آغاز می‌کند که دولت جو بایدن در همین روزهای نخست شروع زمامداری خود در پیش گرفته است. اشاره او از جمله به بازگشت آمریکا به پیمان اقلیمی پاریس، بازگشت به سازمان بهداشت جهانی و لغو منع سفر شهروندان کشورهای عمدتا مسلمان به آمریکا است.
او می‌گوید که رهبران جهان رویکردی را که دولت بایدن در پیش گرفته، نشانه عزم آمریکا برای عبور از مشی چهارساله دولت ترامپ و بازگشت آمریکا به تعامل با جهان و مسئولیت پذیری می‌دانند.
موانع احیای برجام
بر سر نجات توافق هستهای یا آنچه از آن به عنوان "احیای برجام" یاد می‌شود، موانع متعددی وجود دارد. نخست باید نگاهی به مواضع متحدان آمریکا در توافق هستهای انداخت.
تروییکای اروپایی، سه کشور آلمان، فرانسه و بریتانیا، در توافق هستهای سال ۲۰۱۵ به موازات روسیه و چین، در شمار بازیگران اصلی این موفقیت دیپلماتیک بودند. به غیر از آلمان، باقی چهار کشور در شورای امنیت از حق وتو برخوردارند.
هرگاه به مواضع اخیر وزیران امور خارجه سه کشور اروپایی یاد‌شده در قبال فعالیت‌های هستهای ایران توجه کنیم، پی می‌بریم که آنها رویکرد سخت‌گیرانه‌تری در قبال ایران در پیش گرفته‌اند.
در بیانیه‌ای که وزیران امور خارجه سه کشور اروپایی در ماه ژانویه منتشر کرده‌اند، به ایران هشدار داده شده است که با تشدید فعالیت‌های هستهای و بهره‌گیری از اورانیوم فلزی، امکان نجات برجام را از بین نبرد.
جاوید قربان‌اوغلی نیز در توشته خود به تغییر رویکرد اروپا در قبال برنامه هستهای ایران اشاره کرده است. او می‌نویسد: «امروز موضع اروپا بسیار سخت‌تر از موضع آمریکاست، امری که در دور قبلی مذاکرات منتهی به برجام کاملا برعکس بود.»
از سوی دیگر، بسیاری از سیاستمداران اروپا در دور جدید مذاکره احتمالی با مقامات جمهوری اسلامی بر الزام در نظر گرفتن برنامه موشکی ایران و همچنین فعالیت‌های این کشور در منطقه تاکید ورزیده‌اند. این در حالی است که جمهوری اسلامی مخالف افزودن این مسائل به توافق هستهای است.
محمدجواد ظریف بارها از اجرای تعهدات پیش‌بینی شده در توافق هستهای سال ۲۰۱۵ سخن گفته و مذاکره جدیدی بر سر فعالیت‌های هستهای ایران را رد کرده است.
از سوی دیگر رویکرد کشورهای منطقه نسبت به احتمال بازگشت آمریکا به برجام را نیز نمی‌باید از نظر دور داشت.
مقامات عربستان سعودی و اسرائیل نسبت به پیامدهای بازگشت آمریکا به برجام هشدار داده و اعلام کرده‌اند که هرگونه توافق جدیدی با جمهوری اسلامی بر سر فعالیت‌های هستهای ایران می‌بایست نظر آنها را نیز تامین کند.
تیم بایدن و از جمله گزینه پیشنهادی او برای وزارت امور خارجه، آنتونی بلینکن، اعلام کرده است که آمریکا در مذاکرات خود با ایران به نظر متحدان خود در خاورمیانه توجه خواهد کرد.
قربان‌اوغلی در ادامه یادداشت خود به فشاری که دولت‌های عربستان و اسرائیل به آمریکا وارد می‌سازند، اشاره کرده و بر این باور است که تاثیرات برخاسته از این سیاست‌ها را نباید ناچیز شمرد.
افزون بر آن، دولت جو بایدن برای جلب نظر محافظه‌کاران در حزب جمهوریخواه و همچنین همراه کردن افکار عمومی در داخل آمریکا با سیاست بازگشت این کشور به برجام نیز با مشکلات بسیاری روبرو است.
مرغ و تخم‌مرغ
بر این باور است که بی‌اعتنایی رهبران جمهوری اسلامی در برابر تحولات سیاسی در آمریکا در شرایط کنونی با خرد دیپلماتیک و مصلحت‌گرایی سازگار نیست.
او در یادداشت خود نوشته است: «در شرایطی که چینش مهره‌های اصلی تیم بایدن به گونه‌ای است که جیغ بنفش نتانیاهو و حامیان او در داخل آمریکا را در پی داشته، تا این حد بی‌تفاوتی از سوی دستگاه‌های رسمی فاقد توجیه در عرصه سیاسی و دیپلماسی است.»
به کانال اینستاگرام دویچه وله فارسی بپیوندید
او از مسئولان حکومت ایران درخواست کرده به تفاوت بین برایان هوک و رابرت مالی توجه کنند. این دیپلمات پیشین وزارت امور خارجه به معماران سیاست خارجی ایران توصیه کرده که با برداشتن گام نخست مانع از ادامه تحریم‌ها شوند.
جاوید قربان‌اوغلی نوشته است: «تقدم مرغ و تخم‌مرغ را نباید به مانع جدی در احیای برجام تبدیل کرد. برهان خلف می‌گوید اگر عربستان و اسرائیل با توافق هستهای و آغاز مجدد گفت‌وگوهای ایران و آمریکا مخالف‌اند، وقوع این تحول به نفع مصالح کشور است و باید این راه را هموار کرد.»
با عزیمت از موانع یاد شده و همچنین با توجه به دشواری‌هایی که هر دو کشور آمریکا و ایران برای بازگشت به تعهدات برجامی خود در داخل کشورشان با‌آن‌ها روبه‌رو هستند، می‌شود گفت که آمریکا برای بازگشت به توافق هستهای راه طولانی و دشواری در پیش دارد و ایران نیز باید بین گشایش و دست‌وپا زدن در بن‌بست یکی را برگزیند.