بیماریهای ملی؛ افسانه یا واقعیت؟
۱۳۸۷ تیر ۱۸, سه‌شنبه
دردهای ستون فقرات بیماری شایع شماره‌ی یک آلمانی‌ها است. در روزنامه‌ها دائما صحبت از این دردهاست. بر اساس آمار رسمی، از هر سه آلمانی یک نفر به این دردها مبتلا می‌شود.
آیا اسکلت آلمانی‌ها بد ساخته شده؟ یا اینکه در ساختار ژنتیکی‌شان مشکلی وجود دارد؟ چه عاملی باعث به وجود آمدن این "بیماری ملی" شده است؟
دکتر مارکوس نوتن (Markus Nöthen)، رییس مؤسسه‌ی ژنتیک انسانی دانشگاه بن، می‌گوید:
«بسیاری از بیماری‌ها منشاء ژنتیکی دارند. اما در بیماریهای شایع در یک منطقه یا کشور سهم عوامل ژنتیکی کمتر از سهم همین عوامل در بیماریهای کلاسیک ژنتیکی است.»
به طور مثال در بیماری منگولیسم (Dawn Syndrom) میتوان نقش عوامل ژنتیکی را دید. این بیماری که باعث عقب‌ماندگی کودکان می‌شود، نوعی اختلال ژنتیکی است که در آن کودکان مبتلا، به جای ۴۶ کروموزوم، ۴۷ کروموزوم دارند. اما شیوع این گونه بیماری‌ها به اندازه‌ی بیماریهای ملی نیست. بنابراین نمی‌توان گفت که عوامل ژنتیکی موجب ایجاد بیماریهای شایع در یک کشور یا بیماریهای ملی شده است.
"دریچه‌ای دیگر"
به نظر می‌رسد که جستجو برای یافتن بیماریهای ملی در همین جا به بن‌بست رسیده باشد، اما ژنتیک انسانی در این مسیر دریچه‌ای دیگر می‌گشاید. دکتر مارکوس نوتن می‌گوید:
«با وجود این برخی از بیماری‌ها وجود دارند که میزان شیوع آنها در بعضی کشورها بیشتر است. این مسئله شدیدا بستگی به میزان ابتلا به اضافه‌‌وزن در آن کشورها دارد. در اروپا میزان سکته‌ی قلبی بیشتر از کشورهای آسیاسی است.»
در آفریقا میزان سکته‌ی قلبی و بالابودن فشار خون کم است. اما آفریقایی‌هایی که به آمریکا مهاجرت می‌کنند، اغلب به فشار خون بالا مبتلا می‌شوند. این اما بدین معنا نیست که شرایط محیطی جدید باعث می‌شود که یک بیماری ملی ناگهان آشکار شود:
«عاملی که اینجا نقش مهمی بازی می‌کند، آشکارا یک عامل محیطی است. برای اینکه ساختار ژنتیکی این افراد تغییری نکرده است. بنابراین در اینجا عامل اساسی احتمالا تغذیه است.»
به همین ترتیب شکایت شایع آلمانی‌ها از دردهای ستون فقرات را هم نمی‌توان به عوامل ژنتیکی ربط داد. چون در این زمینه فرق چندانی میان آلمانی‌ها و همسایگانشان، فرانسوی‌ها، وجود ندارد. اگر موضوع ژنتیکی است، چرا درد ستون فقرات در فرانسوی‌ها شایع نیست؟
با وجود این به طور قطع نمی‌توان نقش عوامل ژنتیکی را در پیدایش بیماریهای شایع در یک منطقه انکار کرد. همانطور که در ساکنان برخی جزایری، پاره‌ای از بیماری‌ها شایع‌تر است.
جهش‌های ژنتیکی
دکتر نوتن به اقوامی اشاره می‌کند که مهاجرت کرده‌اند. این افراد که احتمالا بعدها اقوام خاصی را در کشور میزبان به وجود می‌آورند، ممکن است با خود جهش‌های ژنتیکی به همراه آورده باشند. این تغییرات ژنتیکی به نسل‌های بعدی منتقل می‌شود. مشکل آنجا پدیدار می‌شود که دو نفر که تغییرات ژنتیکی مشابهی را به ارث برده‌اند بچه‌دار شوند. در این صورت نوزادی که از پدر و مادری سالم به وجود آمده ممکن است به بیماریهای شدید ناشی از اختلال سوخت و ساز یا نقص عضو ابتلا یابد. آمارها نیز نشانگر این امر است. برخی از اقوام بیشتر از سایر قوم‌ها در معرض خطر ابتلا به بیماریهای ژنتیکی قرار دارند.
این دلیل در مورد بیماریهای شایع در برخی از کشورها قطعیت ندارد. دکتر نوربرت کوهنن (Norbert Kohnen)، عضو تیم مؤسسه‌ی تاریخ پزشکی دانشگاه دوسلدورف، از یکی از تجاربش در فلیپین می‌گوید:
«از هر سه مراجعه‌کننده به من، یک نفر از ضعف جسمانی شکایت می‌کرد. "من ضعف دارم، ضعیف شده‌ام، لطفا برایم ویتامین تجویز کنید" را دائما می‌شنیدم . در ابتدای کار به آنها ویتامین و دارو می‌دادم. بعدها متوجه شدم که مشکل، شرایط زندگی آنها است. آنها ظرف‌هایشان را در همان لگنی می‌شستند که خوک‌ها در آن آب می‌خوردند.»
آب آلوده بود و آنها را به بیماری انگلی مبتلا کرده بود.
سرفه بدتر است یا ورم پا؟
هر چه نشانه‌ها یا سمپتوم یک بیماری مهم‌تر انگاشته شود، گزارش‌های بیشتری از آن ارائه خواهد شد. دکتر کوهنن تجربه‌ی همکارش در نپال را قابل ذکر می‌داند. به نقل از او، مردم آنجا ورم پا را علامت مهمی می‌دانند و در صورت بروز آن حتما به پزشک مراجعه خواهند کرد. در حالی که همین مردم سرفه‌های خود را نادیده می‌گیرند، چون در آنجا اغلب مردم سرفه می‌کنند یا برخی از آنها التهاب ریه دارند، اما به آن توجهی نمی‌کنند.
شاید درد ستون فقرات آلمانی‌ها هم بیشتر از مردم سایر کشورها نباشد، اما توجه مردم آلمان به دردهای ستون فقرات و در نتیجه مراجعه‌ی آنها به پزشک در این زمینه بیشتر باشد. در این صورت چگونه میتوان با استناد به شمار مراجعه به پزشک، کارت بین‌المللی بیماریهای ملی را صادر کرد؟
دکتر کوهنون مثال جالبی می‌زند:
«اگر کودک آلمانی به مادرش بگوید: مامان من دل درد دارم، مادرش می‌گوید: معده‌ات ناراحت است. اگر این کودک فرانسوی بود، مادرش می‌گفت: مشکل از کبدت است. چرا که فرانسوی‌ها فکر می‌کنند اگر کسی زیادی بخورد، کبدش ورم می‌کند و در نتیجه درد می‌گیرد. اما اگر یک کودک ترک به مادرش بگوید که درد دارد، مادرش می‌گوید: حتما بدنت ضعیف شده.»
همین کودکان هستند که بعدها ضمیرخودآگاه ملتی را در مورد بیماری‌ها به وجود می‌آورند. تنها در این چارچوب است که میتوان از بیماریهای ملی سخن گفت.