تهاجم روحانی و فضایی که در حال قطبی‌شدن است
۱۳۹۶ اردیبهشت ۱۹, سه‌شنبه
حسن روحانی، رئیس جمهور ایران و نامزد دور بعدی ریاست جمهوری، در مناظره دوم در تلویزیون ایران با انتقاد به شعارنویسی سپاه پاسداران علیه اسرائیل روی موشک‌ها یا به نمایش‌گذاشتن سیلوهای موشکی در بحبوحه مذاکرات هسته‌ای، این اقدام را تلاشی از سوی مخالفان داخلی برای به شکست‌کشاندن برجام توصیف کرد. چنین سخنی علیه هسته سخت و انتصابی قدرت، از زبان رئیس جمهور کمتر انتظار می‌رفت و تصور هم نمی‌شد که "عبور از خطوط قرمز" در مسائل دیگر هم تکرار شود.
بیشتر بخوانید:دیده‌بان انتخابات • شعار رفع حصر در ورزشگاه شیرودی
اندکی پس از مناظره دوم، مشاوران روحانی قول دادند که او در مناظره سوم باز هم تهاجمی‌تر علیه رقبا حرف بزند و فضا را کاملا به سود خود بگرداند. روحانی اما منتظر مناظره سوم نشد و در روزهای اخیر تهاجم‌های غیرمنتظره‌ای را علیه رقبا و کارنامه آنها به پیش برده است. او به این ترتیب هم در رویکردهای امنیتی و نظامی که ایران‌هراسی و تنش‌زایی را تشدید می‌کند با جناح مقابل صف‌بندی کرده (اشاره به شعارنویسی تحریک‌آمیز روی موشک‌ها) و هم با اشاره به صدور احکام اعدام و زندان در ۳۸ سال گذشته یا تلاش برای تفکیک جنسیتی و محدودسازی آزادی‌ها، کارنامه منفی رقبا در زمینه‌های مدنی و حقوق بشری را به مسئله روز بدل ساخته و هم با طرح مسائل مربوط به نظارت‌ناپذیری نهادهای خارج از کنترل دولت و تحت تسلط رقبا، و فرار آنها از پرداخت مالیات کوشیده است ثابت کند که در طرح شعارهای اقتصادی‌اشان فریب‌کار و ناصادق‌اند. بنا بر تجربه، برخی از اظهارات روحانی در این زمینه‌ها از نظر اصولگرایان و کل جناح مقابل "عبور از خطوط سرخ" و ضربه به "کیان نظام" تلقی خواهد شد و شاید بدون پیامد نماند.
ارزیابی اصولگرایان، تحلیل هواداران
رویکرد تبلیغاتی جدید روحانی بازتاب‌ها و ارزیابی‌های متفاوتی را به دنبال داشته است. اصولگرایان این رویکرد را هراس تیم روحانی از "ضعف کارنامه اقتصادی دولت خود" و "ناتوانی در جذب آرای خاکستری" توصیف کرده‌اند. روزنامه "وطن امروز" که نظر اصولگرایان تندرو را بازتاب می‌دهد در این باره نوشته است: «شاید حسن روحانی آنگاه که کارگران در حرم امام مستضعفین (آرامگاه آیت‌الله خمینی) و در میتینگ انتخاباتی‌اش یکصدا فریاد می‌کشیدند "زندگی کارگر روی هواست امروز" درصدی احتمال می‌داد توطئه‌ای در کار باشد ولی وقتی روز یکشنبه سفر تبلیغاتی‌اش به آزادشهر گلستان با فریاد‌های کارگرانی روبه‌رو شد که از یکسو داغدار همکاران‌شان بودند و از سوی دیگر با جیب‌های خالی حاصل ماه‌ها حقوق نگرفتن عنان از کف داده بودند، دیگر برایش مسجل شد اوضاع آنگونه که برای او تصویر کرده‌اند نیست، شاید تجویز پی گرفتن ادبیات تند و تیز از عصر همان روز نتیجه مواجهه با همین واقعیت بود.»
اصولگراهای دیگر هم با بیان این که "روحانی در زمینه اقتصادی و جذب آرای بیشتر در میان اقشار فرودست جامعه" شانسی ندارد، رویکرد جدید او را دمیدن روحیه تحرک در "بدنه ایدئولوژیک اصلاح‌طلبی که بدنه رأی‌ساز و فضاساز انتخابات است" توصیف کرده‌اند؛ بدنه‌ای که از نظر این تحلیل‌گران اصولگرا هنوز "اکتیو و فعال و سرزنده نیست و میل چندانی برای میدان‌داری انتخابات در آن دیده نمی‌شود."
در برابر، هواداران روحانی از این رویکرد استقبال کرده‌اند و از این که او از لاک دفاعی بیرون آمده و بدنه اجتماعی خود را به تحرک واداشته خشنودند. سایت "عصر ایران" که در کارزار تبلیغاتی روحانی نقشی فعال دارد در این باره می‌نویسد: «روحانی در مناظره‌ها نمی‌خواست وارد جدل لفظی با نامزدهای دیگر شود. رییس جمهور روحانی بیشتر حالت تدافعی داشت. همین حالت تدافعی باعث شده بود تا هوادارن او هم حالت تدافعی داشته باشند و بیشتر نظاره گر فعالیت‌های رقبا باشند.» او حالا ولی "بی‌پروا در مورد عملکرد رقبا سخن می‌گوید و از آنها پاسخ می‌خواهد. کاری که تا امروز انجام نمی‌داد. این رفتار روحانی باعث شده است تا هواداران او هم پرشور شوند. شور به هواداران روحانی تزریق شده است. آنها به صورت جدی وارد صحنه رقابت شدهاند تا از روحانی حمایت کنند".
عوامل احتمالی دیگر در رویکرد روحانی
هستند ناظرانی که تاکید دارند دستاوردهای اقتصادی مثبت دولت روحانی هنوز در زمینه معیشت و اشتغال بخش‌های آسیب‌پذیرتر جامعه به بار ننشسته است و جلب آرا از این بخش‌ها کار آسانی نیست. این بخش ضعیف کارنامه دولت که هم با "رفتار و رویکردهای انحصارگرایانه و تند" جناح مقابل در عرصه داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی بی‌ارتباط تلقی نمی‌شود، حالا به محملی برای تبلیغات نامزدهای همین جناح بدل شده است. در مقابل، روحانی و هوادارانش از یک سو می‌کوشند با تشریح "غیرواقعی‌بودن و عوام‌فریبانه‌بودن" شعارهای اقتصادی رقبا، آنها را از اعتبار بیاندازند و از سوی دیگر، تمرکز را بر افشای کارنامه ضعیف و بعضا منفی این رقبا در عرصه أزادی‌ها، مسائل مدنی و حقوق بشری و تبعیضات جنسی و قومی گذاشته‌اند تا آنها را به دلیل کارنامه‌شان در این عرصه‌ها به چالش بکشند.
بیشتر بخوانید: آستان قدس رضوی و ۳۷ سال فرار مالیاتی
رویکرد تهاجمی‌تر روحانی و طرح شعارهای معطوف به آزادی و حقوق مدنی و اجتماعی بیشتر که در صورت باورپذیری منشا تحرک و انگیزه‌یابی بدنه اصلاح‌طلب و تحول‌خواه او تلقی می‌شود، بیش از همه در خدمت جلب هر چه بیشتر آرای خاکستری و مردد قشرهای متوسط و مدرن جامعه است که هنوز امید و رغبت لازم را برای حاضرشدن در پای صندوق‌های رای را ندارد. می‌توان تصور کرد که نتایج نظرسنجی‌هایی که احیانا موید این وضعیت بوده در رویکرد جدید و تهاجمی روحانی بی‌تاثیر نبوده است.
تلاشی برای انتقاد بیشتر از سوی رهبر؟
روحانی و تیم او شاید هجوم و حمله نامزدهای جناح مقابل را چنان سنگین یافته‌اند که برای مقابله چاره‌ای جز تهاجم ندیده‌اند. علاوه بر اعتراض‌ها و شبه‌اعتراض‌هایی که در جریان سخنرانی‌های او در مقبره آیت‌الله خمینی و در معدن آزادشهر صورت گرفت، رویکرد قالیباف در مناظره‌ها که اتهام فساد و ناکارآیی و فریب را متوجه دولت کرد، تلاش ابراهیم رئیسی برای ارائه سیمایی منزه از خویش و چپاول‌گر معرفی‌کردن رقیب، و به‌ویژه مواضع آیت‌الله خامنه‌ای هم، در دو هفته اخیر نشانه‌ای از تهاجمی سنگین به اردوی روحانی تلقی شدهاند.
رهبر جمهوری اسلامی هم به تبلیغ دولت بر سر برجام که آن را رفع‌کننده خطر جنگ از سر ایران معرفی می‌کند خرده گرفت و در نفی این تبلیغ کوشید و هم با مخالفت با توافق شورای انقلاب فرهنگی به ریاست روحانی با طرح یونسکو برای آموز‌ش‌های عمومی و عاری از تبعیض، او را زیر ضرب انتقاد گرفت و در عمل در جهت حمایت از رقبایش برآمد.
تجربه نشان داده است که تمایل رسمی یا تلویحی رهبری جمهوری اسلامی به این یا آن نامزد در عمل نامزد مقابل را تقویت می‌کند. انتخابات ریاست جمهوری در دوم خرداد ۱۳۷۶، ۱۳۸۸ یا ۱۳۹۲ کم یا بیش موید این تجربه‌اند. از این رو، شعارها و رویکردهای تبلیغاتی جدید روحانی ضمن ترسیم مرزبندی غلیظ‌‌‌تر با جناح مسلط، به شمول رهبر جمهوری اسلامی، می‌تواند عملا در خدمت به واکنش واداشتن بیشتر رهبر و طرح انتقادهای بیشتر او علیه دولت باشد، انتقادهایی که بنا به تجربه یادشده شاید شانس پیروزی روحانی را فزون‌تر کنند.
سود و زیان جامعه
ورای انگیزه‌های روحانی و رقبا در تیزترکردن آتش حمله و افشاگری علیه یکدیگر، این که این رویکردها عملا و شاید ناخواسته شکاف در الیت سیاسی جمهوری اسلامی را تشدید می‌کند و به درون جامعه سرریز می‌شود، راس نظام را به واهمه می‌اندازد. نگرانی آیت‌الله خامنه‌ای از قطبی‌شدن جامعه و بروز اعتراض‌هایی مشابه سال ۱۳۸۸ او را به نهی محمود احمدی‌نژاد از شرکت در انتخابات سوق داد. با این همه خارج از اراده راس نظام، اگر تبلیغات طرف‌های مقابل همین‌گونه پیش رود گرچه در شکست تابوهایی در جمهوری اسلامی و افزایش قدرت جامعه در بیان مطالبات خویش بی‌تاثیر نیست، ولی جمع‌کردن این فضای قطبی‌شده و آکنده از حمله و افشاگری که ضربات سنگینی را به خصوص متوجه جناح سخت قدرت می‌کند می‌تواند ورای تحمل آن باشد و بروز هر گونه کنشی را در فضای سیاسی ایران محتمل کند. بخصوص کشیده‌شدن انتخابات به دور دوم بیش از پیش این فضا را تشدید خواهد کرد. در چنین شرایطی، تندترشدن لحن و حمله نهادهای انتصابی به روحانی و حتی تهدید شورای نگهبان به رد صلاحیت‌ها حتی پس از تایید آنها معنا و مسمای معینی می‌یابد.
بیشتر بخوانید: کدخدایی: شورای نگهبان پس از تایید صلاحیت‌ها هم می‌تواند اعلام نظر کند
هستند صاحب‌نظرانی که این فضا را صرفا خاص دوران انتخابات می‌دانند و احیای "آرامش و آشتی" میان طیف‌های مختلف حکومت و درون جامعه، در مراحل پس از دوران انتخابات را آسان تلقی می‌‌کنند. ولی این نظر هم محلی از اعراب دارد که همه چیز لزوما تحت مدیریت و کنترل حکومت پیش نخواهد رفت و بروز برخی تحولات سیاسی غیرمنتظره نه لزوما مثبت، در فضای سیاسی ایران نامحتمل نیست.
نکته شاید قطعی در این ماجرا و در فضایی که شعارها، رویکردها و تبلیغات روحانی و رقبا به وجود آورده، شکسته‌‌شدن شماری از تابوها در جمهوری اسلامی ایران، افزایش شفافیت‌ها و رهایی بیشتر زبان و برآمد مردم در طرح و تعقیب مطالبات خودشان است که در تعمیق ولو تدریجی پروسه دمکراتیزاسیون و مشارکت عمومی در تعیین روندها و سیاست‌ها تاثیر کمی ندارد.