تکامل نظریه کشاورز شدن انسان بر اساس یافته‌های جدید در ایران
۱۳۹۲ تیر ۱۵, شنبه
کشاورزی تنها در یک منطقه شروع نشده، بلکه انسان همزمان در چند نقطه به گونه‌ای نسبتا سامانمند به این کار آغاز کرده است. این مضمون مقاله‌ای تحقیقی است که یک گروه پژوهشی دردانشگاه توبینگن آلمان به سرپرستی سیمون ریل (Simon Riehl) در شماره جدید نشریه علمی "ساینس" منتشر کرده است.
تا کنون پیدایش اولیه کشاورزی در شرق منطقه موسوم به هلال خصیب (به انگلیسی Fertile Crescent که به فارسی می‌توان آن را هلال بارور نامید) امری ثابت‌شده به شمار می‌رفت. ولی در شرق این منطقه و از جمله ایران به دلیل برخی دشواری‌ها برای دسترسی به آن، تحقیقی صورت نگرفته بود. با آغاز به تحصیل یک دانشجوی ایرانی (محسن زیدی) در مقطع دکترای باستانشناسی دانشگاه توبینگن این امکان نیز فراهم شد و گروه تحقیقاتی سیمون ریل کار خود را در بخش‌هایی از کوهپایه‌های زاگرس آغاز کرد.
در روند این تحقیقات دانشمندان تحت سرپرستی ریل بقایای دیرینه غلات و حبوباتی را در ایران یافته‌اند که نشان می‌دهد بر خلاف نظریه رایج، کشاورزی تنها در غرب منطقه موسوم به هلال خصیب رواج پیدا نکرده، بلکه همزمان شرق این منطقه را نیز شامل می‌شده است.
یافته‌هایی پر اهمیت در کوهپایه‌های زاگرس
هلال خصیب حوزه جغرافیایی داس‌گونه‌ای است که از راس خلیج فارس تا بخشی از قفقاز و کناره‌های دریای سیاه تا بخش غربی مدیترانه و دلتای نیل را در برمی‌گیرد و امروز بخشی از مصر و کشورهایی همچون اسرائیل و لبنان و عراق و سوریه و نیز جنوب غربی ترکیه و بخشی از غرب ایران را شامل می‌شود. این منطقه مهد تمدن انسانی به شمار می‌رود و جایی است که انسان برای اولین بار در آن از زندگی عشایری به سوی اسکان‌یافتگی گذر کرد.
غلات و حبوبات یادشده در تپه باستانی چغاگلان در کوهپایه‌های زاگرس و در منطقه مهران یافت شده‌اند. محققان دانشگاه توبینگن در این منطقه نمونه‌هایی از گیاهان، بقایای استخوان‌ها و ابزارهای دست‌ساز همچون وسایل خانه و هاون‌های کوچک سنگی را جمع‌آوری کرده‌اند. ساکنان دوران نوسنگی در این منطقه با هاون غلات را خرد کرده و از طریق مخلوط کردن آن با آب غذاهای حلیم‌مانند تهیه می‌کرده‌اند.
این گونه رد و نشانه‌ها از دوران پیشین زندگی بشر برای محققان واجد ارزش بسیار است، زیرا نه تنها بیانگر نوع استفاده انسان از برخی غلات است، بلکه می‌توان بر مبنای آنها تغییر و تحول گونه‌های وحشی گیاهان را نیز شناسایی کرد.
این واقعیت که وسایل خانه و انواعی از غلات همزمان در مناطقی دور از هم سربرآورده‌اند پشتوانه‌ای برای این نظریه است که کشاورزی ابتدا تنها در منطقه‌ای محدود رواج پیدا نکرده است.
معمایی که هنوز پاسخ قطعی نیافته
با این همه دانشمندان هنوز دلیلی برای اشاعه همزمان ایده کشاورزی و استفاده از وسایل خانگی مشابه در مناطقی نسبتا دور از هم ندارند. فرضیات آنها این است که یا همزمان انسان‌های مناطق مختلف هلال مستقلا به ایده مشترکی رسیده‌اند یا مهاجرت‌ها و جابه‌جایی آنها مناطق گسترده‌ای را شامل می‌شده و ایده کشاورزی را هم با خود منتقل کرده‌اند یا صرفا بذر گیاهان میان انسان‌های مناطق مختلف دست به دست شده است.
برآوردها نشان می‌دهند که دورانی نزدیک به ۱۲ هزار سال پیش زمانی مناسب برای انقلابی تند در تاریخ بشریت بوده که البته بعدا روندی کند و تدریجی به خود گرفته است. در ابتدا انسان‌ها صرفا غلات وحشی و برخی حبوبات را برای مصارف غذایی جمع‌آوری می‌کردند. اما برخی از گونه‌های این غلات به تدریج از بین رفته‌اند تا حدود ۹۸۰۰ سال پیش که انسان غلات، به ویژه نوعی از گندم با عنوان علمی Triticum dicoccum را "اهلی" کرد و به جمع‌کردن و انبار بذر آنها روی آورد. این نوع گندم در ایران به عنوان "گندم دودانه" شناخته می‌شود. نشانه‌ها و علائمی وجود دارند که از کاشت سامانمند غلات توسط انسان و تلاش او برای افزایش محصول حکایت می‌کنند و این آغاز دوره کشاورزی مدیریت‌شده توسط بشر است.
به این ترتیب به تدریج پازل‌های تصویری در حال تکمیل‌شدن است که نشان می‌دهد چگونه از انسان شکارچی و جمع‌کننده دانه‌ها ومحصولات وحشی طبیعت کشاورزانی اسکان‌یافته پدید آمد. به ویژه مناطق اسطوره‌ای همچون "گوبکلی تپه" در جنوب شرقی ترکیه، با دوائر سنگی‌‌‌شان در این کشف و دریافت دانشمندان نقش عمده‌ای داشته‌اند. در این مناطق گروه‌های پراکنده‌ای از انسان‌ها از صدها کیلومتر دورتر گرد آمده و به تدریج هویت مشترکی را شکل داده‌اند. شاید آنها ایده‌های جدید خود را در همین گردهمایی‌ها ردوبدل کرده‌اند. کلاوس اشمیت، باستانشناسی که در حفاری گوبکلی تپه شرکت داشته، بر این نظراست که انسان‌ها در ۱۱۵۰۰ سال پیش در جشن گوبکلی تپه و جشن‌های مشابه از غلات وحشی جمع‌آوری شده آبجو نیز تهیه می‌کرده‌اند.