جنون سدسازی و تشدید بحران آب در ایران

به گفته علی‌رضا دائمی، سرپرست معاونت آب و آبفای وزارت نيرو، "منابع آبی از ۴۰۰ به ۲۰۰ ميليارد مترمكعب رسيده كه تنها ۹۲ ميليارد مترمكعب به جريان سطحی تبدیل شده و ۳۸ ميليارد مترمكعب به سفره‌های زيرزمينی نفوذ می‌کند".

سرپرست معاونت آب و آبفای وزارت نيرو با اشاره به خشک‌سالی‌های چند سال گذشته می‌گوید: «سه چهارم كشور در ناحيه كاملا خشک قرار دارد و بارش‌هایی بين ۵۰ تا ۱۰۰ ميليمتر را تجربه می‌كند كه بخش مهمی از شهرنشينی و معادن در اين مناطق قرار دارند.»

در سال‌های گذشته برای مدیریت نیاز روزافزون آب، ساده‌ترین راه یعنی سد سازی را انتخاب کردند. برابر اطلاعات منتشر شده توسط شرکت مدیریت منابع آب ایران (وابسته به وزارت نیرو)، تا کنون در ایران ۵۹۰ سد به بهره‌برداری رسیده‌، ۱۳۵ سد دیگر در دست ساخت و ۵۴۶ سد نیز در دست مطالعه هستند که در صورت اتمام ساخت تمام سدها، تعداد کل سدهای کشور به یک هزار و ۲۷۱ سد خواهد رسید.

رودخانه‌ها نقش بسیار مهمی در اکوسیستم دارند. وقتی بر روی رودی پرآب سدی ساخته می‌شود، حوزه پایین دستی آن سد به طور حتم با مشکل کم آبی روبرو می‌شود و اکوسیستم آن منطقه به مرور زمان تغییر می‌کند. علاوه بر این، یکی از منابع مهم تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی نیز رودخانه‌ها هستند که با بستن سد، جلوی روند تغذیه سفره‌های آبی گرفته می‌شود.

در سال‌های گذشته افزایش مصرف آب به دلیل رشد چشمگیر شهرها و استفاده زیاد از آب در صنایع و در کشاورزی بوده است. شیوه‌های ناصحیح آبیاری باعث شده که مصارف کشاورزی بخش عمده مصرف آب را در ایران تشکیل ‌دهد. تامین این آب با "جنون سد‌سازی" بر روی رودخانه‌ها باعث برهم خوردن رابطه متعادل حق آب طبیعت و حق آب انسان شد.

به گفته معاون آب و آبفای وزارت نیرو، در حال حاضر۳۸ ميليارد مترمكعب آب به سفره‌های زيرزمينی نفوذ می‌کند. این میزان آب برای حفظ رطوبت خاک دشت‌های ایران کافی نیست و با ادامه این روند دشت‌های وسیعی بر اثر خشک‌سالی غیر قابل استفاده خواهند شد.

میزان حجم آب خروجی از سدهای ایران از ابتدای سال آبی جاری (مهرماه ۹۱) تاكنون ۱۷ ميليارد و ۴۰۰ ميليون مترمکعب گزارش شده است که در مقایسه با سال آبی گذشته ۱۲ درصد کاهش نشان می‌دهد. طبق آمار رسمی "میزان آب خروجی از سدها در مدت مشابه سال آبی گذشته، ۱۹ ميليارد و ۸۰۰ ميليون مترمکعب بوده است".

درحالی که آب خروجی از سدها کاهش یافته است، کشاورزان ناچارند با حفر چاه‌های عمیق به صورت مجاز یا غیر مجاز آب مورد نیاز خود را از سفره‌های زیر زمینی تامین کنند. این اقدام در دشت‌های اطراف دریاچه ارومیه روند خشک شدن آن را تسریع کرد. نبرد بر سر آب بین استان‌های اصفهان و یزد شکل دیگری به خود گرفت.

حجم ديناميک به آب قابل برداشت و حجم استاتیک به آبی گفته می‌شود که نباید برداشت شود، زیرا برداشت آن فرونشست‌های زمين و فروچاله‌ها را ايجاد می‌كند. با کاهش حجم دینامیک آب، در سال‌های گذشته بر حجم برداشت از آب‌های سفره‌های زیر زمینی افزوده شده و اين اقدام اكنون در جنوب تهران و در استان‌های يزد، كرمان، اصفهان وهمدان باعث نشست زمین شده‌است.

خشک شدن چشمه‌ها و قنوات، شور شدن منابع آب زیر زمینی، نشست زمین، خسارت به تاسیسات زیر بنایی، تبدیل زمین‌های کشاورزی به بیابان، خالی شدن مناطق روستایی و مهاجرت کشاورزان به شهرهای بزرگ از پیامدهای پایین آمدن سطح آب‌های زیر زمینی یا تخریب سفره‌های آب زیر زمینی است. اکنون برای نمونه از ۱۳ دشت استان همدان وضعیت دو دشت کبودرآهنگ و خماجین بحرانی اعلام شده و ۱۰ دشت دارای وضع ممنوعیت حفاری هستند.

به گفته معاونت آب و آبفای وزارت نیرو، ۲۹ میلیارد متر مکعب آب برگشتی وجود دارد که "تلاش شده" در قالب توسعه پایدار استفاده شود. این در حالی است که سیستم شهرسازی ایران به گونه‌ای است که آب مصرفی منازل در سیستم بازیافت فاضلاب یا اگو قرار نمی‌گیرد، بلکه به درون چاه‌ها در منازل مسکونی روانه می‌شود.

در حالی که به گفته معاونت آب و آبفای وزارت نیرو، "سه چهارم ایران در ناحیه کاملا خشک قرار دارد و بارش‌ها به ۷۵ درصد بارش‌های نرمال کاهش یافته است"، با این حال کوچکترین بارندگی اوضاع شهرهای ایران را آشفته می‌کند. از سوی دیگر نبود زیرساختارها باعث شده آب حاصل از همین بارش نیز به هدر برود.

هرچند ۷۵ درصد کل زمین را آب پوشانده است، اما تنها ۳ درصد از کل آب‌های موجود بر روی کره زمین آب شیرین است. هر میزان از آلودگی این آب به معنی تشدید "بحران آب" است.

بحث اسراف در مصرف آب و عدم فرهنگ‌سازی برای شهروندان در مصرف آب زمانی بالا می‌گیرد که شیرهای آب خشک می‌شوند.

طبق آمارهای رسمی،در ایران " ۹۹ درصد به آب شهری و ۸۶ درصد به آب روستايی دسترسی دارند". منابع رسمی قيمت تمام شده آب شرب را هم اكنون (به قيمت سال ۹۰) حدود ۵۹۰ تومان و قيمت تمام شده آب كشاورزی را مترمكعبی۸۰ تومان اعلام کرده‌اند. باید بدانیم که "بهای واقعی" آب بسیار با ارزش‌تر از ارزش هر پولی است.