زبان مادران، زبان فرزندان

زبان مادری را گاهی نخستین زبانی به شمار می­آورند که کودکان می­آموزند. این تعریف مورد مناقشه است؛ کودکان مهاجر و کودکان قوم­هایی که در اقلیت به دنیا می­آیند، الزاما زبان مادرانشان را یاد نمی­گیرند، یا به اندازه زبان کشور میزبان و قوم حاکم، بر آن تسلط ندارند. به همین دلیل بسیاری منظور از زبان مادری را زبان بومی یا زبان والدین می‌دانند، و حمایت از آن و فراهم کردن امکانات آموختن­اش را، به ویژه برای مهاجران و اقلیت­های قومی، گامی مهم در حفاظت از تنوع زبان­ها به شمار می­رود.

تهدیدهای زبان مادری

از میان رفتن قبیله­ها و قوم­های کوچک بر اثر از میان رفتن زیستگاه­های طبیعی، یا کوچ دادن آنها به حاشیه­ی شهرهای بزرگ و اردوگاه­ها، یکی از تهدیدهای زبان مادری است. در چند دهه­ی گذشته بسیاری از قبیله­های جنگل‌نشین به این شکل زبان و هویت قومی­شان را از دست داده­اند. جنگ­های داخلی و مهاجرت وسیع قوم­های مغلوب به کشورهای همسایه نیز از دیگر دلیل­های فراموش شدن بعضی از زبان­ها هستند.

عصر مدرن و تغییراتی که در ساختار سنتی زندگی بشر پدید آمده، عرصه­ی زندگی گروه­های کوچک را تنگ کرده و باعث گسترش و تسلط چند زبان در میان اکثریت جامعه­ی جهانی شده است. زبان­های شفاهی که تعدادشان حدود ۱۲۰۰ زبان تخمین زده می­شود، بیشتر در معرض خطر نابودی قرار دارند. بخش عمده این زبان­ها متعلق به مردم قاره آفریقاست که به ۲ هزار زبان سخن می­گویند.

نیمی از زبان­ها از یاد می­روند

مطابق برآورد یونسکو از حدود ۶ هزار زبانی که در جهان شناخته شده است، بیش از سه هزار زبان در حال نابودی هستند. این زبان­ها هم اکنون نیز توسط گروه­های بسیار کوچکی به کار برده می­شوند و تقریبا هیچکدام شانسی برای بقا ندارند. ۹۶ درصد از زبان­ها تنها در بین ۴ درصد از جمعیت جهان رواج دارند.

در جزایر پاپوآ گینه نو، در اقیانوس آرام، بیش از ۸۰۰ زبان وجود دارد که بعضی از آنها متعلق به جمعیتی کمتر از ۲۰۰ نفر هستند. تعداد کل ساکنان این جزایر به هفت میلیون نفر نمی­رسد.

یونسکو بر این باور است که باید تلاش کرد تا زبان­هایی که گسترش زیادی ندارند در کنار زبان­های فراگیر شانس ادامه حیات داشته باشند. چنین تلاشی با توجه به نقش زبان در شکل گیری شخصیت فردی و هویت فرهنگی قوم­ها و ملیت­ها می­تواند فرهنگ جهانی را شکوفاتر کند.

یکی از برنامه­های یونسکو که کشورهای عضو اتحادیه اروپا نیز کمابیش از آن حمایت می­کنند، فراهم کردن شرایط فراگیری زبان مادری برای کودکان مهاجر است.

اینترنت و حکومت چند زبان

اینترنت مهم‌ترین وسیله­ی ارتباطی عصر حاضر به شمار می­رود و نقش آن در از میان برداشتن مرزها و نزدیک کردن انسان­ها بسیار ستایش شده است. با این همه، این جهان مجازی نه تنها بازتاب تنوع زبانی بشر نیست که با شتابی روزافزون به انحصار چند زبان در می­آید. نزدیک به هفتاد درصد از سایت­های اینترنتی جهان به زبان انگلیسی هستند. سهم زبان آلمانی در سایت­های اینترنت ۶ درصد است که با همین میزان در رده دوم قرار دارد. زبان­های فرانسوی، ژاپنی و اسپانیایی سه در صد از فضای اینترنت را به خود اختصاص داده­اند. بنابر اطلاعات یونسکو ۹۰ درصد از زبان­های جهان اصلا در اینترنت حضور ندارند.

قوم­های ایرانی و زبان مادری

در ایران قوم­های گوناگونی زندگی می­کنند که هر یک زبان و فرهنگ خاص خود را دارند. حق آموزش زبان مادری برای قوم­های مختلف این کشور ظاهرا به رسمیت شناخته شده، اما این کار از حمایت کافی و موثر دولت برخوردار نیست.

در اصل پانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ضمن تاکید بر این که زبان و خط رسمی کشور فارسی است و کتابهای درسی باید به این زبان باشد، آمده است «ولی استفاده از زبانهای محلی و قومی در مطبوعات و رسانه‏های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس، در کنار زبان فارسی آزاد است.» گرچه در بسیاری از استان­ها رادیو و تلویزیون برنامه­هایی نیز به زبان محلی پخش می­کند، به آموزش این زبان­ها در مدرسه توجه جدی نمی­شود.

قانون، استفاده از زبان مادری را «آزاد» می­داند، اما نهادهای آموزشی را موظف نمی­کند که امکانات فراگیری این زبان­ها را فراهم آورند. ظاهرا سیاست­های موجود در بهترین حالت به ترویج زبان شفاهی قوم­های مختلف کمک می­کند. محرومیت از تحصیل به زبان مادری بسیاری از کودکان ایران را به ویژه در دوران دبستان با مشکلات فراوانی روبرو می­سازد. افزون بر این همانطور که کارشناسان یونسکو نیز می­گویند که زبان­های شفاهی بیش از زبان­های مکتوب با خطر نابودی روبرو هستند.