سیدنی لومت؛ غولی که به خواب رفت

سیدنی لومت در سال ۱۹۲۴ در فیلادلفیا زاده شد. پدرش یک هنرپیشه‌ی لهستانی‌تبار بود. او در ایام کودکی به همراه پدرش به روی صحنه‌ها‌ی تئاتر در نیویورک می‌رفت و در سن ۱۱ سالگی نخستین نقش هنری خود را در برادوی برعهده گرفت.

استاد فیلم‌های دادگاهی

لومت بعدها وارد عالم سینما شد و در سال ۱۹۵۰ اپیزودهایی از سریال آمریکایی «خطر» را کارگردانی کرد. نخستین فیلم سینمایی او «دوازده مرد خشمگین» (۱۹۵۷) شاهکاری بود که تبدیل به یکی از کلاسیک‌های جهان سینما شد. این فیلم تصویرگر بحث‌های هيئت منصفه‌ی دوازده نفره‌ی دادگاهی برای تصمیم‌گیری درباره‌ی سرنوشت یک متهم به قتل است.

یکی از اعضای هیئت منصفه که آدم صادق و عدالت‌جویی است و نقش او را هنری فوندا بازی می‌کند، موفق می‌شود همه‌ی دیگر اعضای هیئت منصفه را به بی‌گناه بودن متهم متقاعد کند. تمام ماجرای فیلم در اتاقی کوچک روی می‌دهد. با این همه این فیلم خسته‌کننده نیست و با کاردانی لومت برای گرفتن بازی‌های هنرمندانه و نیز دیالوگ‌های جذاب، بیننده تمام وقت روی صندلی میخکوب می‌شود.

پس از این فیلم نام لومت به عنوان استاد فیلم‌های دادگاهی بر سر زبان‌ها افتاد. او بعدها فیلم‌های دیگری نیز ساخت که موضوع آن‌‌ها مسائل قضایی و محاکمات دادگاهی بود. مهارت لومت باعث شد که بعدها ستارگانی چون مارلون براندو، ریچارد برتون، ویلیام هولدن، آنا مانیانی، کاترین هیپورن، پل نیومن، اینگرید برگمن، داستین هافمن و آل پاچینو، به همکاری با سیدنی لومت روی آورند و آن را برای خود افتخاری بدانند.

هنرپیشگان معروف به همکاری با لومت علاقه داشتند. نه فقط به این دلیل که او کارگردانی بزرگ بود، بلکه همچنین به این دلیل که لومت خود آموزش هنرپیشگی دیده و به زوایای شخصیت‌پردازی کاملا آشنا بود. برای لومت نقش هنرپیشگان اصلی به همان اندازه مهم بود که هنرپیشگان فرعی. همه‌ی هنرپیشگان این موضوع را در صحنه‌های فیلم‌برداری متوجه شده بودند. معروف است که لومت پیش از فیلم‌برداری هر صحنه‌ی اصلی، دو هفته با هنرپیشگان فیلم‌های خود تمرین می‌کرد.

سیدنی لومت معمولا برای فیلم‌های خود داستان‌های پیچیده و هیجان‌انگیز برمی‌گزید. وی فیلم‌های جنایی خود را بسیار هوشمندانه صحنه‌پردازی می‌کرد. لومت همچنین چند بار به عنوان فیلمنامه به سراغ آثار نویسندگان بزرگ آمریکایی مانند تنسی ویلیامز و آرتور میلر رفت.

وفادار به نیویورک

لومت در دهه‌ی هفتاد، زمانی که استودیوهای فیلم‌سازی هالیوود نوسازی می‌شدند و با شکل‌گیری «هالیوود نوین» نام کارگردانانی چون فرانسیس فورد کوپولا و ترنس مالیک بر سر زبان‌ها می‌افتاد، همچنان در نیویورک ماند. این شهر و مردمش هر چه بیشتر به موضوع اصلی فیلم‌های لومت تبدیل شدند. بدین‌سان سیدنی لومت در کنار وودی آلن و مارتین اسکورسیزی، سومین کارگردان بزرگی بود که به نیویورک وفادار ماند.

سیدنی لومت در همین دهه‌ی ۷۰ که دوره‌ی اوج هنری او بود، فیلم‌هایی ساخت که تقریبا همگی به کلاسیک‌های عالم سینما تبدیل شدند. از آن میان می‌توان به فیلم‌های سرپیکو (۱۹۷۳)، قتل در قطار سریع‌السیر شرق (۱۹۷۴)، بعد از ظهر نحس (۱۹۷۵) و شبکه (۱۹۷۶) اشاره کرد. بویژه شبکه فیلمی بود به غایت انتقادی درباره‌ی نقش تلویزیون در جامعه‌ی آمریکا که با ستایش منتقدان فیلم روبرو شد.

فیلم‌های لومت به موضوعاتی چون پیشداوری، قانون‌شکنی، فساد و کلاهبرداری می‌‌پردازند. یکی از کانونی‌ترین موضوعات مورد علاقه‌ی او، رشوه‌گیری و قانون‌شکنی در خود دستگاه اداری پلیس بود. نمایش فیلم سرپیکو در این زمینه باعث شد که از سوی مقامات دولتی، اصلاحاتی در نظام پلیس شهر نیویورک انجام گیرد.

لومت درباره‌ی سینما گفته بود: «کار فیلم در حقیقت سرگرم کردن است، ولی من به فیلم‌هایی باور دارم که یک گام فراتر بروند». وی معتقد بود که فیلم باید تماشاگر را به تامل و اندیشیدن وادارد تا لایه‌های گوناگون وجدان خود را به دقت در نظر گیرد.

«مصون در برابر پیری»

سیدنی لومت تا دوران پیری خود بطور خستگی‌ناپذیر کار کرد و بیش از چهل فیلم ساخت. ولی همه‌ی فیلم‌های او نیز جزو فیلم‌های موفق محسوب نمی‌شوند. با این همه لومت توانست در سال ۲۰۰۷ با آخرین فیلم خود شاهکار دیگری به عالم سینما هدیه کند. این فیلم که «پیش از آنکه شیطان بداند مرده‌ای» نام دارد، با ستایش بیشتر منتقدان فیلم روبرو شد. روزنامه‌ی نیویورک تایمز درباره‌ی لومت نوشت: «این مرد در برابر پیری مصون است». وودی آلن، همکار لومت، او را «مظهر فیلم‌سازان نیویورکی» خواند.

سیدنی لومت روی هم چهار بار نامزد دریافت جایزه‌ی اسکار برای بهترین کارگردان و یک‌بار نامزد دریافت این جایزه برای بهترین فیلمنامه‌نویس شد. ولی هالیوود این جایزه را تنها یک‌بار در سال ۲۰۰۵ بطور افتخاری و به مناسبات زندگی هنری لومت به او اعطا کرد.

لومت به هنگام دریافت جایزه گفته بود: «من این جایزه را می‌خواستم و فکر می‌کنم این جایزه حق من بود». البته لومت در زندگی هنری خود جوایز زیادی و از جمله جایزه‌ی جشنواره‌های فیلم ونیز و برلین و نیز یک‌بار گلدن گلوب را از آن خود کرده بود.

سیدنی لومت در تاریخ ۹ آوریل سال ۲۰۱۱ در سن ۸۶ سالگی بر اثر بیماری غدد لنفاوی در آپارتمان خود در منهتن نیویورک چشم از جهان فروبست.

بهمن مهرداد
بابک بهمنش