شلیک سرباز به هم‌خدمتی‌ها؛ شلیک کاربران به خدمت اجباری
۱۳۹۶ مرداد ۱۶, دوشنبه
ظهر یکشنبه (۶ اوت/ ۱۵ مرداد) یک سرباز وظیفه دوره آموزشی نیروی هوایی ارتش در خط آتش میدان تیر مرکز آموزشی کهریزک به سمت هم‌خدمتی‌ها و عوامل یگان آتش گشود. در پی این تیراندازی ۳ سرباز کشته و ۷ سرباز دیگر به همراه مسئول آموزش سربازان مجروح شدند. دو سرباز دیگر هم دچار شوک شدند.
این روایت رسمی حادثه تیراندازی روز یکشنبه است که سازمان قضایی نیروهای مسلح آن را به نقل از دادستان نظامی استان تهران منتشر کرده است.
ساعتی پس از آن اعلام شد که سربازی در یکی از کلانتری‌های شیراز به ضرب گلوله خودکشی کرده است. اواخر تیرماه هم خبری از تیراندازی یک سرباز به هم‌خدمتی‌هایش در پادگانی در آبیک (استان قزوین) منتشر شد.
انتشار خبر شلیک در پادگان کهریزک بار دیگر خدمت سربازی و مشکلات و کاستی‌های آن را به موضوع بحث در شبکه‌های اجتماعی تبدیل کرد. این بحث در سال‌های اخیر بارها مطرح شده است؛ از جمله در زمانی که بحث نمایندگان مجلس نهم درباره لزوم بازنگری در خدمت سربازی و تشکیل ارتش حرفه‌ای سخن به میان آورد.
کاربرانی که به موضوع اجباری‌بودن خدمت سربازی واکنش نشان داده‌اند، از جنبه‌های مختلفی به موضوع پرداخته‌اند. تجربه‌های شخصی کاربران مرد برداشت‌های فردی از فضای سربازی و ابعادی کمتررسانه‌ای شده از خدمت سربازی را برجسته می‌کنند. حتی کاربران زن هم از تجربه‌ی خدمت سربازی همسر، دوست یا دیگر اعضای خانواده‌شان نوشته‌اند.
اختیار اجباری
موضوع اجباری بودن خدمت سربازی جنبه‌ای است که به دلیل اهمیت آن نزد کاربران به هشتگ تبدیل شده است. یکی از پرسش‌های مطرح این است که اساسا "خدمت" چگونه می‌تواند "اجباری" باشد، وقتی با شنیدن واژه "خدمت" نوعی خودخواستگی و اختیار تداعی می‌شود؟
یا "تقدیس" خدمت سربازی زیر عنوان "خدمت مقدس سربازی"؛ کاربرانی معتقدند که خدمت سربازی برای این "مقدس" شده که کسی از آن نگوید، نپرسد و انتقاد نکند.
در ادامه مشکلات برآمده از خدمت سربازی طرح شده است. این‌که به عنوان مثال برهه‌ای از "بهترین سال‌های جوانی" افراد به "بطالت" می‌گذرد.
کاربرانی حتی به صراحت نوشته‌اند که برای فرار از سربازی به تحصیل ادامه می‌دهند و برای‌شان روشن است که فرصت مناسب برای اشتغال و تشکیل زندگی را از دست می‌دهند.
البته طرفداران خدمت سربازی تنها افراد مسن‌تری که معتقدند "سربازی از پسران مرد می‌سازد" نیستند. برخی کاربران فضای مجازی هم بر پایه تجربیات شخصی خود از سربازی طرفداری می‌کنند.
اختلال روانی، جنون آنی یا واکنش به تحقیر؟
بر اساس اطلاعیه‌ی سازمان قضایی نیروهای مسلح درباره تیراندازی ظهر یکشنبه، "علت اصلی" واقعه "پس از بررسی‌های کامل و همه‌جانبه" اعلام خواهد شد. با وجود این، چند سطر بالاتر از غلامعباس ترکی، دادستان نظامی تهران، نقل شده که عامل تیراندازی "در اقدامی جنون‌آمیز" به دیگران شلیک کرده است.
پس از حادثه‌ی تیراندازی تیرماه امسال (۱۳۹۶) در پادگان آبیک قزوین که ۹ کشته و زخمی برجا گذاشت، هم رئیس بازرسی نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی گفته بود که بر پایه "بررسی‌های اولیه پزشکی و بازرسی‌های دقیق از محل حادثه " سرباز ضارب "احتمالا دچار جنون آنی" شده بوده است.
سرتیپ علی سامانی گفته بود: «تمام سربازان در بدو ورود به یگان‌های نظامی از جمله ارتش تحت معاینات پزشکی قرار گرفته و بعد از احراز سلامت روحی و روانی متناسب با سطح سلامت پزشکی، روحی و روانی در قسمت‌های مختلف به کار گمارده می‌شوند». به گفته‌ی او، سرباز ضارب هم "با احراز سلامت روانی" به کار گرفته شده، "فردی با روابط عاطفی و اداری خوب بوده" و "محیط خدمتی وی نیز شرایط عادی داشته است".
در روایت بسیاری از کاربرانی که خدمت اجباری را پشت سر گذاشته‌اند، یک نکته مشترک دیده می‌شود: تحقیر و تحکم و فشار روانی مافوق و هم‌خدمتی‌ها علیه سربازی که در عمل از هر حقی محروم است.
در روایت‌های رسمی از فضای پادگان‌ها و سربازخانه‌ها، به آسیب‌های روانی ناشی از برخورد تحقیرآمیز با سربازانِ وظیفه کمتر اشاره می‌شود و رفتار خشن با آنها عموما ضرورت محیط نظامی تلقی می‌شود.
روایت افرادی که سربازی وظیفه را مستقیم و غیرمستقیم تجربه کرده‌اند اما نشان می‌دهد که دریافت دو طرف از ماجرا دست‌کم در این مورد مشخص متفاوت است.
اما و اگرهای سربازی حرفه‌ای
با توجه به نارضایتی‌های یادشده بحث زیادی درباره‌ی لزوم بازنگری در قانون نظام وظیفه‌ی عمومی و تطبیق آن با شرایط روز مطرح شده است. یکی از گزینه‌ها حذف سربازی اجباری و تشکیل ارتشی حرفه‌ای است.
سه سال پیش جمعی از نمایندگان مجلس طرحی برای حذف خدمت اجباری ارائه کردند. از سوی دیگر ستاد کل نیروهای مسلح به منظور تأمین نیروی انسانی مورد نیاز طرح افزایش سه ماهه‌ی خدمت سربازی را روی میز گذاشت.
آلمان ۶ سال پیش خدمت نظام اجباری را لغو کرد. بر اساس طرحی که در ژوئیه ۲۰۱۱ ارائه شد، قرار شد ارتش آلمان کوچک، مدرن و مجهز، توانا، جوان و کم‌هزینه شود. همچنین قرار شد شمار سربازان ارتش این کشور از ۲۲۰ هزار نفر (در زمان ارائه طرح) به حدود ۱۸۰هزار نفر کاهش یابد که از این تعداد ۱۷۰ هزار نفر حرفه‌ای باشند. همچنین قرار شد دستگاه اداری وزارت دفاع آلمان هم کوچک شود و شمار کارکنان آن از ۳۵۰۰ به ۲۰۰۰ کاهش یابد.
یکی از بخش‌هایی که حذف خدمت نظامی اجباری در آن بلافاصله مشاهده شد، نظام آموزش عالی آلمان بود که در مدت کوتاهی با شمار قابل‌توجهی داوطلب تحصیل روبه‌رو شد.
برای شکل‌گیری ارتش حرفه‌ای بر پایه‌ی سربازی داوطلبانه، تغییرات گسترده‌ای در ساختار نیروی نظامی ایران لازم است. نظام تأمین اجتماعی هم باید با چنین ساختاری هماهنگ باشد.
موضوع دیگر آموزش حرفه‌ای در سطح گسترده است. جایگاه یک سرباز حرفه‌ای و ابزار و ادوات در اختیار او هم به کلی متفاوت با فردی است که سربازی عمومی را از سر می‌گذراند.
هزینه‌های اقتصادی ناشی از تغییرات بالا را هم باید در بودجه نظامی منظور کرد.
علاوه موارد یادشده، یکی از دلایلی که مقام‌های در ایران در دفاع از سربازی عمومی (برای پسران بالای ۱۸ سال) اقامه می‌کنند، "تهدیداتی" است که گفته می‌شود این کشور با آن روبه‌روست.
در سوی دیگر مخالفان سربازی عمومی از نظام آموزشی کهنه و ناکارآمدی انتقاد می‌کنند که می‌گویند اقتصادی نیست و انگیزه‌ی مشارکت هم ایجاد نمی‌کند. منتقدان صدها هزار "سرباز فراری" را شاهدی بر این مدعا می‌دانند.
درباره‌ی بنیه‌ی دفاعی و امنیتی ارتشی که سربازان آن در نظام آموزشی عمومی دوره دیده‌اند هم تردیدهایی وجود دارد.
با وجود بحث‌های گسترده و پیشنهادهایی که درباره اصلاح ساختار خدمت وظیفه‌ی عمومی در سال‌های اخیر در سطوح مختلف مطرح شده، به نظر می‌رسد هنوز انگیزه‌ای برای تغییر شرایط کنونی وجود ندارد.