"عروسکی که لباسش از همان ابتدا سیاه است"
۱۳۹۸ شهریور ۱۲, سه‌شنبه
روزهای پایانی سال ۹۷ بود که ماجرای زندگی یک کودک در رسانه‌ها پیچید؛ داستان دختری ۱۱ ساله، ساکن ایلام، که به عقد مردی ۵۰ ساله درآمده بود. به گزارش جمعیت امام علی، این دختر را خانواده معتادش در برابر ۱۵ میلیون تومان به عقد مردی ۵۰ ساله با هفت فرزند و همسری دیگر درآورده بود. پیگیری‌های این سازمان مردم‌نهاد و سازمان بهزیستی جواب داد و دختری که نام "رها" بر او گذاشتند، از این زندگی بیرون کشیده شد.
داستان همسر شدن "رها" اما آخرین داستان غم‌انگیز کتاب کودکهمسری در ایران نبوده و نیست. از روز گذشته، انتشار یک کلیپ کوتاه در شبکه‌های اجتماعی، بار دیگر موضوع کودکهمسری را به بحثی داغ در شبکه‌ها تبدیل کرده است. در فیلمی که گفته می‌شود مربوط به یک هفته پیش است دختربچه‌ای در کنار جوانی نشسته، در میانه بستگانی که جمع‌اند و شادند و دخترک را به عقد آن جوان درمی‌آورند.
جواد حیدریان، روزنامه‌نگاری در ایران که یکی از انتشاردهندگان این فیلم در توییتر است، می‌نویسد: «فیلم متعلق به مراسم "عقد موقت" دخترکی معصوم در منطقه بهمئی در استان کهگیلویه و بویراحمد است.» او در توییتش از دادستان کشور و استان خواسته، "جلوی این فاجعه" را بگیرند.
در حالی که فرماندار شهرستان بهمئی در واکنش به این ویدیو، آن را "مسئله تلخی" خوانده بود که "به دلایلی ترجیح می‌دهد در خصوص آن صحبت نکند"، رئیس دادگستری این شهرستان خبر از "ابطال این عقد" داده است.
انتشار این ویدیو اما موجی از واکنش‌ها را در پی داشت. یکی از کاربران توییتر، کودکهمسری را "جنایت" نامیده است و دیگری از دادستانی خواسته، "به عنوان مدعی‌العموم وارد شود و از این ازدواج جلوگیری کند".
خبرگزاری تابناک می‌نویسد، دختر ۱۰ ساله و داماد ۲۲ ساله است.
آمارها چه می‌گویند؟
طیبه سیاوشی، عضو فراکسیون زنان مجلس، با استناد به آمار ثبت احوال می‌گوید، در شش ماهه نخست ۱۳۹۷ میزان ازدواج دختران (۱۰ تا ۱۴ سال) حدود ۷ درصد از ازدواج‌ها، یعنی ۱۷ هزار و ۴۸۶ مورد بوده است. بر پایه گزارش دفتر مطالعات فرهنگی مرکز پژوهش‌های مجلس، در فاصله سال‌های ۹۱ تا ۹۵ بین ۴/۹ تا ۵/۶ درصد ازدواج‌های دختران، در گروه سنی ۱۰ تا ۱۴ سال بوده است. مدیرکل ثبت احوال کهگیلویه و بویراحمد، پیش‌تر از ثبت ۹ مورد ازدواج کمتر از ۱۰ سال در سال ۹۶ در این استان خبر داده بود.
البته آمار دقیقی از این ازدواج‌ها در دست نیست، چرا که بسیاری از آنها ثبت نمی‌شوند.
قانون چه می‌گوید؟
ازدواج دختران زیر ۱۳ سال در ایران همچنان ممنوعیت قانونی ندارد.
ماده ۱۰۴۱( مصوب ۱۳۸۱/۴/۱ ) می‌گوید، عقد نکاح دختر قبل از رسیدن به سن ۱۳ سال تمام شمسی و پسر قبل از رسیدن به سن ۱۵ سال تمام شمسی ممنوع است و منوط است به اذن ولی به شرط رعایت مصلحت با تشخیص دادگاه صالح.
طرح اصلاح ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی در کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس رد شد و لایحه افزایش سن قانونی ازدواج کودکان، در زمستان ۹۷ به دلیل "جامع و کامل نبودن"، از سوی کمیسیون قضایی رد شد. کمیسیون اعلام کرد که این طرح هم به لحاظ فقهی و هم به لحاظ اجتماعی دارای اشکالاتی است.
آخرین وضعیت تلاش‌های قانونی در این راه این است که نمایندگان مجلس در تاریخ ۲۴ تیر ۱۳۹۸ در جلسه علنی با ارجاع رد طرح یک فوریتی اصلاح ماده (۱۰۴۱) قانون مدنی پیرامون افزایش سن ازدواج به کمیسیون قضایی موافقت کردند.
علت مخالفت با طرح چیست؟
طیبه سیاوشی در گفت‌وگو با رسانه‌های ایران می‌گوید، علل مخالفت با طرح کودکهمسری "به صورت شفاف مشخص نیست". او "سیاسی‌کاری بعضی نمایندگان مخالف طرح"، "فرض نوعی ابتذال اجتماعی از سوی برخی نهادها" و همچنین "خلاف شرع تعبیر گردیدن از سوی افرادی که اعتقادی به پویایی فقه ندارند" را برخی علل مخالفت با این طرح عنوان می‌داند.
با گشت و گذاری در توییتر هم می‌توان با برخی دیدگاه‌های مخالفان این طرح آشنا شد. زهره الهیان، نماینده پیشین مجلس و عضو گروه آينده‌نگری و نظريه‌پردازی فرهنگستان علوم پزشکی، یکی از مخالفان بالا بردن سن ازدواج است. او معتقد است بالا بردن سن ازدواج یا به عبارتی ممنوعیت کودکهمسری، باعث کاهش آمار ازدواج و در نتیجه کاهش فرزندآوری می‌شود.
پروانه سلحشوری، عضو فراکسیون امید و از طرفداران بالا بردن سن ازدواج، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران را به باد انتقاد گرفته است که "برای ضربه زدن به منتقدان خود تبلیغ می‌کنند که موافقان طرح کودکهمسری مخالف افزایش جمعیت هستند". او به آمار "یازده میلیون پسر و دختر مجرد در سن ازدواج" در ایران اشاره می‌کند و می‌گوید: «خب اگر به دنبال افزایش جمعیت هستند برای این‌ها فکری بکنید. چرا برای افزایش جمعیت متوسل به کودکان شده‌اید؟»
فقر اقتصادی و فرهنگی و کودکهمسری
رضا جعفری، رئيس اورژانس اجتماعی که پیوسته با موارد و آسیب‌های کودکهمسری سر و کار دارد هم در گفت‌وگویی با رسانه‌های درون ایران می‌گوید: «كودک‌همسری راهکار قابل قبولی برای بالا بردن ازدواج نيست. به جای اختلاف سن شايد بهتر باشد كه بگوييم اختلاف نسل. این در حالی است که می‌بایست آسیب‌های ناشی از این ازدواج را که گریبان خانواده‌های اغلب آسیب‌پذیر را گرفته، در نظر گرفت.» و به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، کانون این قبیل ازدواج‌ها مناطق روستایی، عشایری و حاشیه شهرهاست.
آزاده مختاری، دبیراجتماعی خبرگزاری برنا، فقر را عامل آن می‌داند که "هر روز کودکی فروخته می‌شود و عروس!"
"خودکشی دارد روزانه می شود"
انتشار این ویدیو برای بسیاری از کاربران هم زخم کهنه آسیب‌های جسمی و روحی را که پدیده کودکهمسری با خود به همراه می‌آورد، تازه کرده است. بسیاری از قربانیان کودکهمسری هنوز به بلوغ جسمی، جنسی و فكری لازم برای ازدواج نرسيده‌اند.
یکی از کاربران توییتر که در استان کهگیلویه و بویراحمد در زمینه کودکان فعالیت می‌کند، از خودکشی زنان روستایی در این منطقه محروم ایران می‌نویسد؛ از خودکشی دختران ۱۴ ساله و "از خودکشی‌ای که دارد روزانه می‌شود". این فعال مدنی در برشمردن عوامل خودکشی زنان "دیشموکی" به موارد متعددی اشاره می‌کند، از جمله به بی‌سوادی و تحصیلات پایین زنان، به نظام به شدت مردسالار، به فقرمادی"؛ عواملی که می‌توان به جرأت گفت، سن پایین ازدواج هم در آنها نهفته است.
خودکشی یکی از پایان‌های تلخی است که در انتظار برخی از قربانیان کودک همسری نشسته است. بسیاری از کارشناسان نسبت به اعتياد، فرار از خانه و خودكشی به عنوان مهم‌ترين خطراتی که اين كودكان را پس از ازدواج تهديد می‌کند، هشدار می‌دهند. کارشناسان در گفت‌وگو با رسانه‌های داخلی می‌گویند: «بیشتر اين كودكان در زندگی زناشويی خود دچار مشكل می‌شوند و چون راهی برای بازگشت به خانه ندارند، به سمت خودكشی يا فرار از خانه می‌روند.»
کاربری می‌نویسد: «اولین چیزی که به ذهنم می‌آید، یادآوری زنانی است که بارها در کودکی، سابقه اقدام به خودکشی دارند به همین دلیل ازدواج اجباری یا بارداری‌های سن کم و خشونت خانگی، و زنان معتادی که وقتی می‌پرسیم چه شد معتاد شدی، یک جمله مشترک دارند: "زود شوهرم دادن، طرف معتاد بود، من را هم معتاد کرد".»
دویچه وله را در اینستاگرام دنبال کنید
هرچند بسیاری از کودک‌همسری‌ها در ایران ثبت نمی‌شوند، هرچند برای زدودن ننگ پدیده کودکهمسری به کار فرهنگی و آموزش و کنار زدن سنت‌های غلط در برخی مناطق ایران نیاز است، اما به اعتقاد بسیاری از فعالان عرصه حقوق کودک و زنان، تصويب اصلاحيه افزايش سن قانونی ازدواج می‌تواند، جلوی بسیاری از کودک‌همسری‌ها را بگیرد.
معصومه ابتکار بلافاصله پس از انتشار ویدیو، در کامنتی در توییتر خطاب به انتشاردهنده ویدیو، خواستار "اطلاعات دقیق‌تر" برای رسیدگی شد.
انتشاردهنده ویدیوی کودکهمسری می‌گوید: «مسئله در دستور کار جدی نهادهای دولتی و قضایی است و خانم ابتکار معاون زنان و خانواده رئیس‌جمهوری نیز خودشان پیگیر بودند و اطلاعات در اختیار آنها گذاشتیم.»
در آخرین لحظات تهیه این گزارش، تابناک نوشت: «علی سعیدی، رئیس دادگستری شهرستان بهمئی، از ابطال عقد موقت دختر ۱۰ ساله با پسر ۲۲ ساله در این شهرستان خبر داد.» این مقام مسئول با خبر ابطال این عقد، گفته است:«طبق رسم طایفه‌ای و عشیره‌ای و رسومات محلی که در شهرستان بهمئی رایج است، دختر را برای پسر نامگذاری کرده‌اند تا بعد از گذشت ۶ سال که دختر به سن قانونی برای همسر‌داری برسد، ازدواج کنند.»
شاید با پیگیری‌ها، کار فرهنگی، رشد اقتصادی و تصویب قانون‌های لازم، روزی برسد که "فاطیما" (آنگونه که این دختربچه در فیلم نامیده می‌شود)، آخرین قربانی این سنت غلط باشد؛ سنتی که جسم و روح کودکان را در آغازین سال‌های زندگی می‌کشد.