مواضع خاتمی و حدس و گمان تحلیل‌گران

نظر عباس عبدی، حسن شریعتمداری، روح‌الله شهسوار و سراج‌الدین میردامادی

در میان رهبران اصلاح‌طلب سید محمد خاتمی از جمله کسانی به شمار می‌رود که کم‌تر مواضع «تند» یا «محکم» ‌گرفته است. حتی زمانی که همه فریادشان به آسمان بلند بود، او آرام‌تر از بقیه سخن می‌گفت. اکنون همین چهره معتدل‌تر جلودار حرکتی شده است که در شرایط زندان و اعدام عجیب به نظر می‌رسد.

در ارزیابی از این رفتار خاتمی، برخی تحلیلگران بلافاصله به سراغ «انگیزه‌ها» یا «برنامه»های «پشت پرده» می‌روند. گروهی هم معتقدند موضع خاتمی بحث جدیدی در جامعه، حاکمیت و در میان خود اصلاح‌طلبان باز کرده است که می‌تواند شرایط سرکوب را تغییر دهد و فضای گفتگو را دوباره باز کند.

دور بعدی انتخابات با کدام نیروها؟

عباس عبدی، تحلیلگر سیاسی می‌گوید، دور بعدی انتخابات یک پیچ سیاسی است. به اعتقاد این تحلیل‌گر سیاسی، «نیروهایی که فعلاً یا قبلاً به نام اصلاح‏طلب شناخته می‏شدند، باید نشان دهند که آیا آمادگی شرکت در انتخابات را دارند یا نه و اگر می‏خواهند شرکت کنند، تحت چه شرایطی. تا این حدش فکر نمی‏کنم این اظهارنظر کردن چیز عجیبی بود. اما این‏که آیا این اظهارنظر به‏موقع بوده، دقیق بوده و درست مطرح شده، ، بحث دیگری است.»

ارزیابی حسن شریعتمداری، تحلیلگر سیاسی مقیم آلمان این است که روی سخن آقای خاتمی در درجه‏ی اول، با گروهی از اصول‏گرایان و حاکمان نظام است که اختلافات‏شان با آبادگران و گروه آقای احمدی‏نژاد، به جایی رسیده که امکان همکاری خیلی کم شده است و آقای احمدی‏نژاد درصدد حذف آن‏ها است.

حسن شریعتمداری می‌گوید: «آقای خاتمی با پیش کشیدن این شرایط، در حقیقت، به آن‏ها علامتی برای نوعی ائتلاف در انتخابات آینده می‏دهد و شرایط خود را می‏گوید که اگر شما این شرایط را بپذیرید، ما می‏توانیم دسته‏جمعی جبهه‏ای را در مقابل احمدی‏نژاد که شما به تنهایی شانس غلبه بر او را ندارید، تشکیل بدهیم و به کمک هم بتوانیم در داخل نظام و در یک انتخابات آزاد ولی گزینشی در بین خودی‏های درون نظام که به قانون اساسی معتقد هستند، در مقابل احمدی‏نژاد در یک انتخابات زورآزمایی کنیم.»

حسن شریعتمداری می‌پرسد که آیا جامعه از چنین ائتلافی در مقابل پیروزی احمدی‏نژاد استقبال خواهد کرد؟ «به عبارت دیگر، آیا جامعه حاضر است به دوران خاتمی برگردد، ولی از دست احمدی‏نژاد راحت بشود؟ البته این حدس ایشان (خاتمی) است و در آینده باید دید که آیا جامعه‏ای که از دوره‏ی آقای خاتمی تاکنون، بسیار تغییر کرده و آزادی‏های بسیار بیشتری را در ماورای این قانون اساسی خواستار است، به چنین ائتلاف‏‏‏هایی رضایت می‏دهد و از چنین انتخاباتی پشتیبانی می‏کند یا نه.»

همه منتظرند ببیند چه اتفاقی می‏افتد

عباس عبدی می‌گوید در میان این اصول‌گرایان بخشی‏ هستند که عبور از وضعیت فعلی را مطلوب می‏دانند و این را هم مستلزم آن می‏دانند که نوعی بازسازی نسبی در روابط طرفین صورت بگیرد. «اما معلوم نیست که آن‏ها الان دست بالا را در مجموعه‏ی سیستم تصمیم‏گیرنده داشته باشند. در این طرف هم آن‏چه مشخص است، این است که چشم‏انداز ادامه‏ی وضع فعلی خیلی روشن نیست. همه منتظرند ببیند چه اتفاقی می‏افتد.»

به نظر عباس عبدی سخن گفتن در مورد انتخابات آینده و این‏که اصلاح‌طلبان تحت چه شرایطی آمادگی شرکت در انتخابات را دارند، خودش می‏تواند این چشم‏انداز را مثبت کند. به همین دلیل است که از سوی هر دو طرف، مقداری با واکنش مواجه شد.

او این را هم اضافه می‌کند که: «چون این حرف (شروط سه‌گانه خاتمی) خارج از نرم دعواهای جاری بود، به‏هرحال انعکاس داشت. بخشی از جناح‏های غالب در حکومت که مخالفت کردند، از همین جهت نگران بودند که مبادا این به یک گفتمان غالب تبدیل بشود و طرفین قضیه بیایند برای این‏که فضا را از این وضعیت امنیتی و حادی که هست بیرون ببرند و به همین دلیل مخالفت کردند.»

ارزیابی روح‌الله شهسوار، عضو شاخه دانشجویان حزب مشارکت از مواضع خاتمی این است که رهبران جنبش سبز می‌خواهند نشان دهند برای تحقق خواسته‌ها و شرایط‌شان پی‏گیر هستند و علت «هجمه بخش عمده‏ای از استبداد‏طلبان بعد از صحبت‏های آقای خاتمی این مسئله است. حتی صحبت‏های آقای خامنه‏ای در چند روز گذشته و نوعی از واکنش که بالاخره این مسئله را مطرح کرد که خیلی‏ها به‏ویژه کسانی که دارند در داخل اعتراض می‏کنند، آفریننده‏ی آن‏چه خودشان فتنه می‏نامند، نبوده‏اند. به نظرمن، این یک عقب‏نشینی است.»

عباس عبدی در پاسخ به این سوال که آیا سخنان اخیر رئيس جمهور اصلاحات انعکاسی در جامعه دارد یا نه می‌گوید: «شاید انعکاس گسترده پیدا کردنش موجب خراب شدن قضیه هم بشود. قرار نیست که همه‏ی صحبت‏ها در سطح جامعه مطرح شود و در سطح کلان، بین طرفین چالش و درگیری به‏وجود بیاید تا ببینیم چه می‏شود. شاید بهتر باشد که بخش‏هایی از سیاست در همین سطح نخبه‏ها مطرح شود، زمینه‏‏چی بشود، ارزیابی بشود و بعد ببینند چقدر عملی است، چقدر راه‏های برون‏رفتی برای آن هست یا نیست، بعد به‏طور عادی گسترده‏اش می‏کنند و به آن عمومیت می‏دهند. به همین دلیل، می‏خواهم بگویم این‏که فکر کنید در سطح جامعه به مسئله‏ی حاد و ذهنی مردم تبدیل شده، نه این‏طوری نبود و شاید کسی هم دنبال آن نیست.»

اصولگرایان ناراضی و «دعوت خاتمی»

حسن شریعتمداری که سخنان خاتمی را پیامی به اصول‌گریان شاکی می‌‌داند مطمئن نیست که آن‌ها جسارت لبیک گفتن به «دعوت» خاتمی را داشته باشند: «به‏نظر من، آن‏ها منتظر یک چراغ سبزی از طرف آقای خامنه‏ای هستند. چون بدون چنین چراغ سبزی، ورود آن‏ها به یک چنین ائتلافی یا نزدیکی‏شان با اصلاح‏طلبان حکومتی، به معنی این است که یک قدم دیگر به خروج از نظام نزدیک بشوند. همان سرنوشتی که آقای خاتمی، موسوی و کروبی، بدون آن‏که به آن اذعان داشته باشند، به آن دچار شده‏اند. یعنی نظام آن‏ها را قبول ندارد، ولی آن‏ها هم قبول ندارند که خارج از نظام هستند.»

او اضافه می‌کند که هیچ معلوم نیست آقای خامنه‏ای چنین علامتی را بدهد.

سراج‌الدین میردامادی، روزنامه نگار به سرنوشت اصول‌گرایانی معترض مجلس هفتم اشاره می‌کند که در در دوره بعدی بکلی کنار گذاشته شدند و امروز دیگر هیچ خبری از آن‌ها نیست و اضافه می‌کند: «الان همین سرنوشت برای امثال آقای مطهری و احمد توکلی و دیگران هم ممکن است رقم بخورد. برای این‏که از حذف خودشان جلوگیری کنند، چند راه دارند. یکی این‏که بتوانند رهبر جمهوری اسلامی، به عنوان رأس قدرت سیاسی را متقاعد کنند که بیشتر از این سرنوشت و آبرو و اعتبار خود را با آقای احمدی‏نژاد و جناح تندرو گره نزند. نکته‏ی دوم این‏که برای ایجاد تعادل سیاسی، توازن قوای سیاسی در داخل شطرنج سیاسی ایران، تلاش کنند که حداقل بخشی از نیروهای اصلاح‏طلب وارد عرصه‏ی رقابت بشوند که احمدی‏نژاد و جناح اصول‏گرای تندرو و اصول‏گرایان میانه‏رو، تنها بازیگران عرصه‏ی انتخابات نباشند که با مهندسی انتخابات و کنار زدن آن‏ها، کار خودشان را پیش ببرند و عملاً مجلس آتی را به‏طور کامل قبضه کنند و اقلیت موجود در مجلس که الان اصلاح‏طلب‏ها هستند، به‏طور کلی حذف شوند و اصول‏گراهای میانه‏رو که الان در مجلس اکثریت را دارند، تبدیل به اقلیت مجلس آینده بشوند.»

دورنمای آینده

سراج الدین میردامادی با تاکید بر نقش خاتمی در تحولات آینده معقتد است که حضور و یا عدم حضور اصلاح‏طلبان در انتخابات و یا سایر صحنه‏های مهم سیاسی اجتماعی، می‏تواند حاکمیت را با سرنوشت‏های گوناگونی مواجه کند.

اما تصویری که عباس عبدی از این سرنوشت ارائه می‌دهد این است که بعید است در این اوضاع یک اپوزیسیون فعال در برابر حکومت ایجاد شود: «ادامه‏ی این وضع ممکن است به فروپاشی منجر بشود. یعنی هیچ اپوزیسیونی به معنایی که فکر می‏کنید خلاف جمهوری اسلامی است… شاید کلاً سیستم قادر نباشد که خودش را ادامه بدهد. هم‏چنان که در اتحاد شوروی، نهایتاً اپوزیسیون آن را برنیانداخت. حالا فرق می‏کند با زمان شاه که اپوزیسیونی آمد و او را کنار انداخت. در اتحاد شوروی، بین لحظه‏ای که کمونیسم حاکم بود با لحظه‏ای که برافتاد، ۱۲ ساعت یا فوقش، ۴۸ ساعت فاصله بود. هیچ کس هم نمی‏توانست پیش‏بینی کند چه خواهد شد. به نظر من نمی‏آید که جامعه‏ی ایران بتواند در شرایط کنونی اپوزیسیونی را شکل بدهد که بخواهیم حکومت را از آن بترسانیم. آن‏چه یک حکومت باید نسبت به آن نگران باشد، ناکارآمدی کلیه‏ی حکومت از درون خودش است.»

مریم انصاری
تحریریه: مصطفی ملکان