نمایشگاه کتاب یا "بازار مکاره"

هنوز یک هفته به آغاز نمایشگاه کتاب تهران باقی مانده بود که شهلا لاهیجی مدیر انتشارات روشنگران اعلام کرد که از شرکت در این نمایشگاه انصراف داده است. وی در گفت و گو با خبرگزاری کار ایران، ایلنا علت کناره‌گیری‌اش را اینگونه عنوان کرد: «به انتشارات روشنگران یک غرفه ۹ متری داده شد. من در این فضا نمی‌توانم کتاب‌هایم را به درستی عرضه کنم. ۹ متر فضا در شأن یک نشر ۲۷ ساله نیست که ۲۱ سال سابقه حضور در نمایشگاه را دارد».

چند روز قبل از آغاز نمایشگاه نیز زمزمه‌هایی مبنی بر لغو امتیاز برخی از ناشران به گوش رسید. یک منبع خبری که نخواست نامش فاش شود به دویچه‌وله گفت که انتشارات آگاه، دیگر، اختران، بازتاب‌نگار و امید فردا از جمله این ناشران هستند.

این در حالی است که "محسن پرویز" معاون فرهنگی وزیر ارشاد در نشست خبری نمایشگاه کتاب اعلام کرد که پروانه نشر دائمی نیست و باید هر چند سال یک بار مورد تجدید نظر قرار گیرد. وی همچنین در مورد اجازه نیافتن برخی از ناشران برای شرکت در نمایشگاه گفت: «تعدادی از ناشران، آثارشان به تعدادی نبوده‌كه بتوانند در نمايشگاه شركت كنند ضمن آنكه براساس ضوابط كميته انضباطی نمايشگاه، جريمه بعضی تخلفاتی كه از سوی ناشران انجام می‌‌شود حذف از نمايشگاه است. به‌صورت مثال سال گذشته در يكی از غرفه‌های كتاب، متصديان مشروب مصرف كرده بودند و به دنبال آن حركات ناشايستی را انجام دادند، از اين رو ما اجازه نمی‌‌دهيم چنين اتفاقاتی در نمايشگاه رخ دهد».

اما بسیاری از ناشران معتقدند این روند چندین سال است که ادامه دارد و بحث امروز و دیروز نیست. فرخنده حاجی‌زاده مدیر نشر ویستار که دیگر چند سالی است در نمایشگاه کتاب شرکت نمی‌کند دراین مورد می‌گوید: «این روند سالهای سال است که بوده و ادامه دارد. منتهی امسال به شکل جدیدتری خودش را نشان داده وگرنه ناشرانی هستند که چندین سال است خط قرمز دارند و خود من به عنوان یک ناشر الان مدتی است که دیگر واقعا خسته‌ام از آن حالت دست بالا، نقطه سرخط، یا دور باش دور باش. چون وقتی هم به نمایشگاه می‌رفتیم، مدام باید مراقب اخلاق و رفتارمان می‌بودیم. در نتیجه الان دیگر نه اجازه می‌دهند، نه ما می‌رویم. ولی امسال خب یک دور تازه‌ای پیدا کرده و دیگر کمی مسئله فراتر از نرفتن‌ها و اجازه پیدا نکردن‌هاست. مثلا مجوزهایشان لغو می‌شود، راه پیدا نمی‌کنند. کسانی هم که راه پیدا می‌کنند، کسانی هستند که از همان اول با اولتیماتوم شروع می‌شود که نمی‌دانم این کتاب و آن کتاب را نگذارید، این باشد یا آن نباشد. یا مثلا متراژ غرفه‌هایشان را کم می‌کنند، نمی‌دانم، انواع و اقسام این‌ها هست دیگر. نمایشگاه کتاب دیگر به نظر من باید برود داخل گیومه. یعنی از اول هم تا حد زیادی داخل گیومه بود، الان به طور آشکارتری رفته».

فرزانه طاهری، مترجم از خبر لغو امتیاز نشر برخی ناشران در آستانه نمایشگاه کتاب تعجب نکرده و می‌گوید: «یکی دو دوره که برگزاری نمایشگاه به عهده‌ی اتحادیه ناشران بود، خیلی موفق بود و جنبه‌های فرهنگی این نمایشگاه بر جنبه‌های فروش بازارش می‌چربید. ولی وقتی "متولی" رفتارش با کتاب و اهل کتاب در طول سال این است، قاعدتا نمایشگاه کتاب هم به همین شکل درمی‌آید. برای من هیچ شگفتی ندارد. اگر جور دیگری بود جای تعجب داشت».

منع ورود به نمایشگاه، دامن ناشر دکتر بهشتی را هم گرفت

وقتی معاون فرهنگی وزیر ارشاد، مشروب‌خواری مسئولان یک غرفه را علت لغو مجوز شرکت آن ناشر در نمایشگاه اعلام کرد، به نام آن ناشر اشاره نکرد اما قطعا مسئولان بنیاد حفظ و نشر آثار دکتر بهشتی، به این علت از شرکت در نمایشگاه محروم نشده‌اند.

پایگاه اطلاع‌رسانی کلمه خبر داد که بنیاد حفظ و نشر آثار دکتر بهشتی از داشتن غرفه در نمایشگاه امسال محروم شده است. روز ۱۴ اردیبهشت زمانی که کارمندان "نشر بقعه" قصد چیدن غرفه‌شان را داشتند، مسئولان نمایشگاه به آنها اعلام کرده‌اند که به دستور "مقامات بالا" از تحویل غرفه به آنان معذورند.

یک مقام مسئول در نشر بقعه به ایلنا گفته است که امسال قرار بود یکی از آثار آیت‌الله بهشتی با نام "مواضع تفصیلی حزب جمهوری اسلامی" منتشر و در نمایشگاه کتاب عرضه شود.

وی گفته که تمام کارهای تبلیغاتی برای عرضه این اثر در نمایشگاه کتاب انجام شده و پول غرفه هم پرداخت شده بود اما زمانی که ما برای چیدن غرفه مراجعه کردیم متوجه شدیم که غرفه‌ی فروخته‌شده به ما در اختیار یک ناشر دیگر قرار گرفته و به ما هم گفته شد که به طور کلی از حضور در نمایشگاه محروم شده‌ایم.

فرخنده حاجی‌زاده معتقد است وقتی از ابتدا برخی از ناشران در قبال اعمال غیرقانونی مسئولان سکوت کردند حالا هم باید منتظر باشند تا دامن خوشان را بگیرد. او می‌گوید: «معمولا وقتی روندی شروع می‌شود، وقتی از همان ابتدا دوستان ناشرمان، حالا در هر حوزه‌ای، واکنش نشان نمی‌دهند، باید این انتظار را داشته باشند که وقتی جرقه‌ای پرتاب می‌شود، به هرحال جنگل هم آتش ‌بگیرد. یک زمانی خط و نشان کشیدن برای بعضی از ناشرها شروع شد و سایر ناشرین سکوت کردند. طبیعتا کم کم دامنه گسترده‌تر شد. امروز هم خیلی‌ها دارند سکوت می‌کنند. اما باید مطمئن باشند که این آتش بالاخره روزی دامن آن‌ها را هم خواهد گرفت».

آیا باید نمایشگاه کتاب را تحریم کرد؟

برخی از ناشران معتقدند که در چنین فضایی بهتر این است که اصولا عطای نمایشگاه را به لقایش ببخشند.

فرخنده حاجی‌زاده در این مورد می‌گوید: «شرایطی فراهم شده که برخی ناشران خودشان ترجیح داده‌اند که در آن شرایط که بخواهند مدام برایشان خط و نشان بکشند یا مدام قرار باشد که کتاب بفرستند و کتاب غیرمجاز شود، اصلا نباشند. طبیعتا ناشر خود به خود منفعل می‌شود و اصلا خودش محترمانه خودش را کنار می‌کشد. نه می‌رود و نه می‌خواهد شرکت کند و نه دیگر نمایشگاه را باور دارد».

اما برخی دیگر از ناشران به دلیل بازار راکد کتاب در ایران و بازار پر رونق فروش در نمایشگاه، ترجیح می‌دهند با تمام این سختی‌ها در نمایشگاه حضور داشته باشند.

فرزانه طاهری می‌گوید این یک انتخاب شخصی است: «فکر کنم یک انتخاب شخصی است. من امسال دقیقا نمی‌دانم ناشران مشخصا به چه دلایلی محروم شدند اما سال گذشته را می‌دانم. اصلا کل این عمل مطلقا غیرقانونی است، این که کتابهایی که مجوز دارند، مجوز عرضه در نمایشگاه را نداشته باشند. یعنی در سطح شهر می‌شود در کتابفروشی‌ها این کتابها را خرید، ولی از نمایشگاه این‌ها را حذف می‌کنند. خب این یک عمل کاملا غیرقانونی است که یک نهاد قانونی مملکت، یعنی یک وزارتخانه، دارد این کار را می‌کند. منتهی حالا، بعضی‌ها این غیرقانونی بودن یا جنبه‌ی زورگویی این ماجرا را می‌گذارند روی یک کفه، روی کفه‌ی دیگر هم این را می‌گذارند که به هرحال در این مملکتی که این قدر تیراژ پایین است، این قدر کتاب مهجور مانده، حالا عده‌ای را گروهی، دسته‌جمعی، با اتوبوس یا حالا هرچه از مدرسه می‌برند و این‌ها، تصادفا چشم‌شان به این کتابها می‌خورد و کتابی می‌خرند و می‌برند خانه و می‌خوانند. خب این‌ها را در یک کفه می‌گذارند و می‌بینند کدامش می‌چربد. من فکر می‌کنم این تصمیمی است که ناشرها فردی می‌گیرند، مگر این که بعدا یک زمانی بشود که فکر کنند یک اقدام جمعی انجام دهند».

اما ناشر دیگری که نخواست نامش فاش شود به دویچه وله گفت که این نمایشگاه بیشتر شبیه یک بازار مکاره است و به همین دلیل ترجیح مید‌هد در آن حضور نداشته باشد.

­

"نمایشگاه کتاب" یا "فروشگاه کتاب"

شاید به همین دلیل است که برخی از اهل فرهنگ اصولا نمایشگاه کتاب را بیشتر یک "فروشگاه" می‌دانند تا نمایشگاه. فرخنده حاجی‌زاده نویسنده و ناشر معتقد است جنبه تجاری نمایشگاه کتاب بر جنبه فرهنگی آن برتری دارد. او می‌گوید: «نمایشگاه کتاب در ایران با جاهای دیگر تفاوت دارد. در واقع به نوعی فروشگاه است و چون نشر، حوزه‌ای است که ضمن فرهنگی بودنش صرفا فرهنگی هم نیست، بلکه بنیادی‌است که به هرحال جریان اقتصادی هم در آن نقش دارد، طبیعتا خیلی‌ها این تنها وقتی است که موقع فروششان است. در طول سال کمتر کسی سراغ کتاب می‌رود. در ایران چندان کتابها فروش ندارند، مخصوصا کتابهای جدی. ایام نمایشگاه وقتی است که می‌توانند کتابشان را بفروشند. بسیاری از ناشرین هم حالا یا به دلیل مشکلات معیشتی یا به دلیل این که اعتقادی به این مسئله ندارند و پول برایشان حرف اول را می‌زند، حاضر نیستند به نمایشگاه نروند».

شهلا لاهیجی مدیر نشر روشنگران نیز در گفت و گو با روزنامه فرهیختگان به جنبه کاسب‌کارانه نمایشگاه کتاب اشاره کرده و گفته است: «نمايشگاه كتاب تهران، اتفاقی فرهنگی نيست و بيشتر شبيه يك بازار است؛ بازاری كه من در روزهای گذشته و در آن روزهايی كه در محل نمايشگاه تهران بود، بيشتر دوستش داشتم».

میترا شجاعی

تجریریه: فرید وحیدی