انتخاب امسال کمیته نوبل برای اعطای جایزه نوبل صلح ۲۰۲۲، دو سازمان و یک شخص حقیقی بود: سازمان حقوق بشری روسیه "مموریال"، آلس بلیاتسکی وکیل و فعال حقوق بشر بلاروس، و نیز مرکز آزادی‌های مدنی اوکراین.
در بین این سه، انتخاب مموریال حاوی پیام دلگرم‌کننده‌ای برای مخالفان رژیم پوتین و تجاوز ارتش روسیه به اوکراین است. مموریال از همان ابتدا تجاوز روسیه به خاک اوکراین را محکوم کرده و صدای آن بخش از جامعه که وجدان بیدار روسیه را نمایندگی می‌کند، بوده است. همان‌طور که پیش‌تر هم در افشای عملكرد ارتش روسيه در چچن عمل كرده بود.
سازمان مموریال (یادبود)
از اواخر دهه ۸۰ زندانیان سابق و فعالان حقوق بشر شروع کردند به جستجوی مکان‌های گولاگ و جمع‌آوری یادگاری‌ها، نامه‌ها، عکس‌ها، اسناد، نام‌ها و هر آنچه ردپایی از محکومان آن اردوگاه‌ها به دست می‌داد. به همت آنها در سال ۱۹۸۷ جامعه یادبود یا "مموریال" تشکیل شد. آندره ساخاروف، فیزیکدان ناراضی، از بنیانگذاران آن بود.
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
روشنگری و شفاف‌سازی تاريخ سراسر تحريف و سانسورشده توسط حكومت‌های شوروی و تمرکز بر تصفیه‌های دوره استالین، از وظایف اصلی این سازمان بوده است. دست‌اندرکاران مموریال توانسته‌اند شهادت‌های شفاهی بازماندگان گولاگ، نام و زندگی‌نامه قربانیان را جمع‌آوری و منتشر کنند. تا سال ٢٠٠٤ بنا به اظهار نماينده اين سازمان در سميناری در شهر فرانكفورت، آنها توانسته بودند نام ۱۳۴۵۷۵۶ نفر از قربانيان تصفيه‌های گذشته را جمع‌آوری كنند؛ در حالی كه بنا به تخمين آنها، اين نام‌ها تنها يك هشتم قربانيان را دربرمی‌گيرد.
در کنار آرشیو نسبتا جامعی که با تلاش‌های داوطلبانه همراهان مموریال صورت گرفته، اقدام ديگر حفظ مکان‌هایی است که زمانی اردوگاه بیگاری بوده و ميليون‌ها نفر در آنجا از سرما و گرسنگي جان باخته‌اند. این مکان‌ها، که بعدها به صورت خرابه بی‌نام و نشان رها شدند، راوی بخشی از تاریخ تیره جامعه روسیه می‌باشند که نباید فراموش شوند.
با تلاش‌های مموریال بعضی از اين مکان‌ها به موزه تبدیل شده‌اند و در بسیاری از این اردوگاه‌ها و زندان‌ها که به تمامی تخریب و یا تبدیل به بناهای دیگر شده‌اند، بناهای نمادین یادبود نصب شده است. نخستین بنای یادبود در ٣٠ اکتبر ١٩٩٠، روز زندانیان سیاسی، جلوی زندان بدنام لوبیانکا در مسکو بر پا گردید.
با هدف مقابله با فراموشی، آرشیو یادمانده‌ها در آن مکان‌های یادبود، که در نقاط مختلف روسیه پخش هستند، و نیز در خارج از این کشور به نمایش گذاشته می‌شوند. در سال ۲۰۱۲ نمایشگاهی در شهر وایمار تحت عنوان "گولاگ" دایر بود که با اسناد و یادگارهای خصوصی، درد و رنج انسان‌هایی را که در دوره استالین به بیگاری و گرسنگی در شرایط طاقت‌فرسای اردوگاه‌ها محکوم شدند، نشان می‌داد.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
مموريال نه تنها از پشتیبانی حکومت‌های روسیه بی‌بهره بوده، بلکه همواره با مانع و اشکال‌تراشی آنها مواجه شده است. از سال ۲۰۱۶ مموریال مثل دیگر سازمان‌های حقوق بشری مستقل به بهانه دریافت کمک خارجی زیر کنترل دستگاه‌های دولتی قرار گرفت. به آن اکتفا نشد و در سال ۲۰۲۱ آن را ممنوع اعلام کردند و حالا با اعلام خبر کمیته نوبل صلح، دفترش به حکم دادگاه مصادره گردیده است.
سوای فشارهای از بالا، مموریال از نوعی انزوا و بی‌تفاوتی در جامعه هم رنج می‌برد. استثنا دوره گلاسنوست در نیمه دوم دهه ۸۰ و سال‌های اول دهه ۹۰ بود که با خارج شدن اسناد سازمان‌های مخوف امنیتی شوروی از رده‌بندی محرمانه و افشای آن، میل و علاقه به دانستن حقیقت فزونی گرفت.
کتاب‌های زیادی از روش‌های بی‌رحمانه سرکوب، تصفیه‌های حزبی، اعدام و شکنجه مخالفان و روشنفکران به چاپ رسیدند. در ایران هم تعدادی از این کتاب‌ها به فارسی منتشر و با استقبال زیادی مواجه شدند؛ از جمله کتاب دو جلدی "روشنفکران و عالیجنابان خاکستری" که این عنوان خود به واژه نمادین در تشریح سرکوب و به سکوت واداشتن روشنفکران در سیستم‌های توتالیتر تبدیل شد.
اما تمایل به بازنگری تاریخ در سال‌های اولیه پس از فروپاشی نظام شوروی به سرعت فروکش کرد و سياست‌های پوتین و نهادهایش نیز، كه می‌كوشند گذشته مسكوت بماند، بی‌اعتنایی موجود را تشدید کرده و به فضای بی‌تفاوتی نسبت به گذشته دامن زده است. در چنین فضایی تلاش برای به یاد سپردن، مقابله با فراموشی، کار بس دشواری است که مموریال پیش می‌برد؛ با برگزاری سخنرانی‌ها، اکسیون‌ها و نمایشگاه‌ها و دامن زدن به بحث و گفتگو.
مموریال نوعی از کمیسیون حقیقت
مموریال شکلی از کمیسیون حقیقت است، ولی با گستردگی زمانی بیشتر. برخلاف دیگر کمیسیون‌های حقیقت که فعالیت‌شان به یک دوره زمانی محدود می‌شود، مموریال سازمانی با فعالیت دائمی است و در کنار تلاش برای ثبت جنایت‌های گذشته، با مسائل روز، نقض حقوق بشر و افشای سیاست‌های جنگ‌افروزانه حکومت روسیه هم درگیر می‌شود. و این بر حساسیت رژیم پوتین نسبت به فعالیت این سازمان می‌افزاید.
تفاوت دیگر مموریال با کمیسیون حقیقت در سهم آن در امر دادخواهی است. روشن شدن حقیقت برای مموریال، که قربانیان و عاملان جنایت‌های تحت بررسی آن دهه‌ها و حتی نزدیک به یک قرن است زیر خاک هستند، جنبه تاریخی دارد. مموریال با زدودن زنگار تحریف از تاریخ و راست‌نویسی آن، می‌کوشد بی‌عدالتی را که بر قربانیان و خانوادهای آنها رفته، نشان دهد و این ادای دینی باشد بر رنج‌هایی که بر آنها در انزوا و سکوت دیگران تحمیل شده است.
اما اعطای جایزه نوبل صلح به مموریال از زاویه دیگری هم حائز اهمیت است. تصدیق و ارج‌گذاری به آن را همچنین می‌توان توجه دادن و دلگرمی نسبت به فعالیت و کوشش‌های مشابهی دانست که برای ثبت جنایت‌های حکومتی و به یاد سپردن سویه تیره تاریخ در سطح جهان و نیز در سرزمین ما با وجود مشقت‌های فراوان، ممنوعیت‌ها و زندان و شکنجه، صورت می‌گیرد.
* این یادداشت نظر نویسنده را منعکس می‌کند و الزاما بازتاب‌دهنده نظر دویچه‌وله فارسی نیست.