پیوستن کرکوک به رفراندم اقلیم کردستان عراق و چشم‌انداز آینده
۱۳۹۶ شهریور ۸, چهارشنبه
همه‌پرسی کردستان عراق اگرچه از ابتدا با مخالفت ایران و سپس مخالفت ترکیه و آمریکا روبرو شد (هرکدام با دلایل و شدت و ضعف متفاوت)، اما پیوستن کرکوک به این همه پرسی، ابعاد تازه‌ای به واکنش‌ها نسبت به این رفراندوم داد.
بهرام قاسمی سخنگوی وزارت امور خارجه ایران به شورای استان کرکوک عراق در رابطه با مشارکت در همه پرسی جدایی اقلیم کردستان هشدار داد و آن را "غیرقابل تحمل" دانست.
او روز چهارشنبه (۳۰ اوت/۸ شهریور) در رابطه با تصمیم کرکوک برای پیوستن به این رفراندوم گفت که این همه‌پرسی «از سوی دولت مرکزی عراق، سازمان ملل و بسیاری از کشورهای منطقه و فرامنطقه‌ای مردود اعلام شده است.» بهرام قاسمی این اقدام را «خطرناک و تحریک‌آمیز» دانست و گفت که این کار «ظرفیت‌ها و توان ملی عراق در مسیر تثبیت پیروزی‌های آن کشور بر تروریسم را نیز تحت تاثیر قرار خواهد داد.»
سخنگوی وزارت خارجه ایران در سخنان خود بر "پایبندی همه طرف‌ها به قانون اساسی و حل اختلافات در این کشور از طریق گفت‌وگو و راهکارهای قانونی" تاکید کرد و افزود که گفت‌وگو «بهترین گزینه برای ملت عراق بوده و هرگونه اقدامی که باعث ایجاد بحران‌های جدید در منطقه و مرزهای همسایگان عراق شود، غیر قابل تحمل است.»
منتقدان می‌گویند جمهوری اسلامی که سال‌ها در عراق دخالت آشکار سیاسی و نظامی دارد، همه پرسی کردها را "نقض صریح حاکمیت ملی و تمامیت ارضی عراق" می‌داند.
همه‌پرسی با تاخیری ۱۲ ساله
با سقوط صدام حسین، عراق و دولت مرکزی آن دیگر قادر نشد به شکل سابق بر منطقه کردستان این کشور تسلط داشته باشد. یکی از شروط کردها برای ماندن در عراق پس از صدام، روشن شدن تکلیف کرکوک بود. همن سیدی، تحلیل‌گر مسائل کردستان به دویچه‌وله فارسی می‌گوید که مسئله کرکوک به قدری برای کردها مهم بود که آن را با اصرار در قانون اساسی این کشور درج کردند.
در ماده ۱۴۰ قانون اساسی این کشور تصریح شده که دولت از سال ۲۰۰۵ طی دو سال موظف به برگزاری یک رفراندوم در استان کرکوک است تا مردم بتوانند تصمیم بگیرند که با دولت مرکزی در بغداد باشند یا به حکومت اقلیم کردستان بپیوندند.
این رفراندوم تا امروز به تعویق افتاده و حالا با تاخیری بیش از یک دهه، قرار است در ۲۵ سپتامبر ۲۰۱۷ برگزار شود. اما این همه‌پرسی تنها یک قدم مهم از مسیری طولانی است که کردها تاکنون طی کرده‌اند.
به گفته همن سیدی «کردها در چندین دور پیاپی در انتخابات استانی و شوراهای شهر که اتفاقا توسط خود دولت مرکزی برگزاری می‌شد، اکثریت کرسی‌ها را به دست آورد‌ه‌اند و مدیریت اداری و سیاسی کرکوک و شهرهای اطرافش را به دست گرفتند. از سال ۲۰۱۴ هم کرکوک عملا به کردستان ملحق شد چون ارتش عراق همانطور که از موصل در برابر داعش فرار کرد، از کرکوک هم فرار کرد. در ادامه همین تحولات بود که پرچم کردستان در کرکوک برافراشته شد و دکتر نجم‌الدین کریم استاندار کردستان این را به صورت مصوبه شورای استانی درآورد و حالا که در آستانه رفراندوم هستیم، همین شورای استانی که اکثریت‌شان کرد هستند، تصمیم گرفت که در همه‌پرسی شرکت کند.»
کردها اداره کننده کرکوک و صادرکننده بخش عمده نفت آن
کرکوک منبع اقتصادی مهمی برای عراق است. موضوعی مورد مناقشه میان کردها و دولت مرکزی. مسعود بارزانی، رئیس اقلیم کردستان عراق بارها تکرار کرده است که آری به استقلال به معنی آغاز بلافاصله آن نیست. اما آیا در صورتی که کردها با اکثریت آرا موافق جدایی باشند، دولت مرکزی با آن کنار خواهد آمد؟ و آیا به سادگی از خیر کرکوک خواهد گذشت؟
همن سیدی می‌گوید که مقام‌های اقلیم کردستان عراق و دولت مرکزی باید با هم وارد مذاکره‌ای جدی شوند و یکی از موارد مذاکره آن‌ها نیز کرکوک خواهد بود. با این همه او معتقد است که این مذاکرات چندان دشوار نخواهد بود، چرا که از سال ۲۰۱۴ و پس از شکل گرفتن داعش آن‌چنان ارتباط اقتصادی میان کرکوک و بغداد وجود ندارد. او می‌گوید: «نه آن ۱۷ درصد بودجه عراق که در قانون اساسی تصویب شده بود از سوی بغداد به کردستان ارسال می‌شود و نه نفتی که از کردستان صادر می‌شود، به بغداد بر می‌گردد. در واقع الان بیش از سه سال است که کردستان عراق مستقل است. سیاست داخلی و خارجی و تجارت خود را دارد. روابط آن‌با کشورهای منطقه از دولت مرکزی جداست.»
"ایران بازنده همه‌پرسی "
در این میان نه فقط ایران که ترکیه نیز اعلام کرده است که با این همه‌پرسی مخالف است. آمریکا هم زمان این همه‌پرسی را به نفع جنگ با داعش نمی‌داند و از کردها خواسته که آن را عقب بیاندازند. همن سیدی معتقد است که مواضع ترکیه با ایران تفاوت دارد و این کشور پس از پیروزی رفراندوم هم روابط تجاری خود را با کردستان حفظ خواهد کرد.
او به دویچه‌وله می‌گوید: «در هرحال این رفراندوم اتفاقی است که در کردستان روی می‌دهد و نه در ایران یا ترکیه یا آمریکا.» به تاکید او، این مردم کردستان هستند که تصمیم خواهند گرفت، «هرچند باید ملاحظاتی داشته باشند». همن سیدی به شروع یک "دیپلماسی خوب با ترکیه" و همینطور با بغداد اشاره می‌کند و می‌گوید: «آنچه متاسفانه جایش خالی است یک دیپلماسی فعال بین ایران و اقلیم کردستان عراق است و اگر چنین پیش برود، ایران بازنده این رفراندوم خواهد بود.»
اما آیا این "دیپلماسی خوب با ترکیه" شامل معامله بر سر پ‌ک‌ک هم می‌شود؟ همن سیدی در پاسخ می‌گوید «پ‌ک‌ک زیاد در خطر نیست، چون در منطقه زیر نفوذ کردستان عراق قرار ندارد. او ادامه می‌دهد: «هرچند در جغرافیای حکومت اقلیم واقع شده است، ولی مناطق قندیل حتی در دوره حکومت صدام هم غیرقابل کنترل بود. چه برسد که کردها الان در اربیل بخواهند قندیل را کنترل کنند.»
همن سیدی به حمایت آمریکا از پ‌ک‌ک اشاره می‌کند و می‌گوید: «این دو در حال حاضر با یکدیگر مذاکراتی را شروع کرده‌اند و در عین حال، یگان‌های مدافع خلق در سوریه نیز روابط تنگاتنگی با آمریکا و کشورهای اروپایی دارند. به نظر من احتمال چنین معامله‌ای بسیار ضعیف است.»
مخالفت‌های داخل کردستان
اما مخالفت با همه‌پرسی و استقلال کردستان عراق تنها به کشورهای همسایه و آمریکا محدود نمی‌شود. بخشی از مخالفت‌ها در میان خود کردهاست. همن سیدی می‌گوید: «نوع این مخالفت با مخالفت‌های خارج از کردستان عراق فرق دارد و از منظر منافع منطقه‌ای یا جهانی نیست. کمپین "خیر به رفراندم" می‌خواهد که قبل از این همه پرسی اصلاحات سیاسی صورت بگیرد. شفافیت اقتصادی به وجود بیاید و پارلمان فعال بشود.»
به گفته او مذاکراتی نیز میان حزب دمکرات کردستان عراق به رهبری مسعود بارزانی و اتحادیه میهنی کردستان عراق به رهبری جلال طالبانی صورت گرفته است. او امیدوار است که این همه‌پرسی حتی «مایه خیر شود و روند اصلاحات و شفاف سازی اقتصادی وسیاسی و کارآمد شدن پارلمان که ممکن بود دو یا سه سال طول بکشد، در یک پروسه دو سه ماهه انجام شود.»
اتحاد مجدد کردها؟
همن سیدی به یک پیش‌بینی نیز اشاره می‌کند: «پیش‌بینی می‌شود که در یکی دو هفته آینده سازشی میان نیروهای موافق و مخالف صورت بگیرد و تغییرات اصلاح‌گرایانه‌ای در انجمن وزیران و مخصوصا در پست آقای بارزانی به عنوان رئیس اقلیم کردستان صورت بگیرد.»
او اضافه می‌کند: «آقای بارزانی قول داده است که پس از برگزاری رفراندوم از سمت خود کناره‌گیری کند و سه جریانی که از دولت ائتلافی کردستان عراق خارج شده بودند، از جمله حزب گوران (جنبش تغییر) و دو حزب اسلامی را به درون آن برگردانند.»