کمبود آب، چالش بزرگ محیط زیست ایران

مشکلات زیست‌محیطی در ایران گهگاه در قالب اعتراض‌ها به خشک‌شدن آب رودخانه زاینده رود، پایین‌آمدن سطح آب دریاچه ارومیه یا پیامدهای ساخت سد گتوند خبرساز می‌شوند. در همه این نمونه‌ها موضوع بر سر آب است؛ مایه حیاتی که تأمین آن برای کشوری خشک همچون ایران بایست در صدر فهرست اولویت‌بندی زیست‌محیطی قرار داشته باشد.

افت سطح آب‌های زیرزمینی یکی از مشکلاتی است که معاون وزیر نیروی دولت دهم نیز به آن اشاره می‌کند. روزنامه اعتماد به نقل از علیرضا دائمی می‌نویسد: «شرایط کنونی حادترین شرایطی است که در حوزه محیط زیست با آن مواجهیم، شرایط حاکی از آن است که به خطوط قرمز محیط زیستی نزدیک می شویم». به اعتقاد وی ورود فاضلاب و مواد مسموم به سیستم آب در ایران به چالشی جدی بدل شده است.

او همچنین زاینده رود و دریاچه ارومیه را به‌عنوان نمونه‌هایی برمی‌شمرد که در آنها به دلیل حفر بیش از اندازه چاه و برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی یا مدیریت نادرست آب با بحران روبرو شده‌اند.

بر اساس آمار منتشرشده، تعداد چاه‌های حفر شده در ایران در ۱۷ سال گذشته از ۳۳۶ هزار به ۶۵۰ هزار حلقه – افزایش ۹۳ درصدی – رسیده است. متوسط آبدهی سالانه هر حلقه چاه هم در مقایسه با دهه ۱۳۶۰ به حدود نصف کاهش یافته است. در ایران همچنین بیش از دو برابر متوسط جهانی کشت آبی صورت می‌گیرد؛ در کشوری که میزان تبخیر آب در آن هشت برابر میزان بارندگی است.

فقر فرهنگ عمومی و سیاستگزاری‌های نادرست

عدم حساسیت عمومی نسبت به محیط زیست در میان عامه مردم ایران از دیگر مشکلاتی است که به اعتقاد کارشناسان این حوزه به تخریب بیش از اندازه منابع ملی منجر می‌شود. به اعتقاد آگاهان این حوزه، فقر فرهنگی سبب می‌شود ساکنان یک منطقه در برابر تخریب منابع زیست‌محیطی اطراف خود مقاومت نکنند و توسعه یک منطقه "به هر قیمتی" و با "تحمیل هر هزینه‌ای بر محیط زیست" در اولویت باشد.

گذشته از مردم عادی که البته تلاش جدی در جهت آگاهی‌بخشی به آنان نیز صورت نمی‌گیرد، از قرار قانونگذاران هم اراده محکمی در حفظ منابع طبیعی ندارند. خبرگزاری ایسنا به نقل از احمد علی کیخا، معاون محیط طبیعی سازمان محیط زیست ایران، می‌نویسد: «وقتی دغدغه مردم حفر چاه و رساندن آب به زمین‌هایشان است، نماینده آنها [در مجلس شورای اسلامی] در تکاپو می‌افتد که چاه‌های غیرمجازشان را مجاز کند، اولویت مردم هیچ‌وقت محیط زیست نبوده و نیست، مردم درگیر مشکلات ابتدایی معیشتی خود هستند».

امکان تأمین آب برای تنها ۱۰۰ میلیون نفر

به گفته معاون وزیر نیرو جمهوری اسلامی شاخص مصرف سرانه آب در ایران ۲۵۵ لیتر به ازای هر نفر در شبانه‌روز است. این رقم در اروپا بین ۱۴۰ تا ۱۶۰ لیتر است. بر اساس آمار وزارت نیرو کل آب مورد برداشت در ایران – حدود ۱۲۰ میلیارد متر مکعب – با توجه به میزان مصرف کنونی تنها کفاف حدود ۱۰۰ میلیون نفر جمعیت را می‌دهد.

محمود احمدی‌نژاد و علی خامنه‌ای، رئیس دولت و رهبر جمهوری اسلامی، در سال‌های اخیر بارها موضوع لزوم افزایش جمعیت را پیش کشیده‌اند. در این سخنرانی‌ها مطرح شد که ایران ظرفیت ۱۵۰ میلیون نفر را دارند.

پرویز گرشاسبی، معاون سازمان جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری ایران – آن‌طور که ایسنا می‌نویسد – همچنین امکان "واگذاری ۲ هزار متر مربع زمین به هر خانوار ایرانی" را رد می‌کند. البته این وعده محمود احمدی‌نژاد پیش از این نیز همچون موضوع افزایش جمعیت غیرکارشناسی خوانده شده بود.

به اعتقاد کارشناسان اگر سدسازی در ایران با مطالعه دقیق صورت نگیرد یا صنایع اصطلاحا پر آب در حاشیه رودخانه‌ها برپاشوند، این کشور به زودی با بحران آب روبرو خواهد شد. به اعتقاد احمد علی کیخا، معاون محیط طبیعی سازمان محیط زیست ایران، حتی می‌توان برای صرفه‌جویی در مصرف آب از تولید همه محصولات کشاورزی چشم پوشید و برخی از اقلام را از خارج وارد کرد.

مدیریت دولتی ناکارآمد، غیبت سازمان‌های غیردولتی و تشکل‌های مردم‌نهاد، ضعف‌های قانونی، عدم حساسیت تصمیم‌سازان و مردم نسبت به محیط زیست و خارج‌بودن گروه‌های کارشناسی از دایره تصمیم‌گیران حوزه محیط زیست از جمله عواملی هستند که کارشناسان برای وضعیت نابسامان جنگل‌ها، مراتع، تالاب‌ها و آبخیزداری در ایران برمی‌شمرند.