Пингел: Ќорсокакот на историските комисии не е изненадување

ДВ: Скопје и Софија формираа мешовита комисија која требаше да ги реши историските и образовните проблеми меѓу двете држави, но во моментов се чини дека разговорите се заглавени од различни причини. Врз основа на Вашето лично и искуството од други слични комисии во Европа (на пример француско-германската) кој треба да биде патот за излез од овој ќорсокак?

Фалк Пингел: Тоа е многу тешко да се одговори. Историските комисии кои ги споменувате се разликуваат во некои аспекти од македонско-бугарската комисија (МБК). Прво, треба да се направи разлика помеѓу бинационалните „Историски комисии“ и „Комисии за ревизија на учебниците“. Првите се состојат од академски историчари кои ја споредуваат историографијата во двете држави и дискутираат за тоа како се третираат контроверзните прашања од меѓусебните историски односи. Тие одржуваат научни конференции за важните теми од значење за колективните сеќавања во обете држави, да ги идентификуваат заедничките и разликите во толкувањата и да се обидат да постигнат заедничко разбирање на прашањата за кои станува збор. Сепак, научната дебата и размената на информации за состојбата на историографската методологија на обете страни е основната цел на нивните активности. Како по правило, тие немаат за цел да формулираат заеднички препораки за нивните академски колеги или политичари. Наместо тоа, тие сакаат да ја интензивираат научната дебата и да го подобрат квалитетот на академските истражувања и дискусии во вклучените земји.
Такви историски комисии постоеја - и делумно сè уште работат - на пример, помеѓу Германија и Чешка, Германија и Русија или Италија и Словенија (последнава се занимаваше со масакрите извршени од југословенските комунисти против италијански цивили или војници на крајот на Втората светска војна; ова прашање многу ретко се рагледуваше во историографијата и беше политички замолкнато во двете држави). Понекогаш, овие академски комисии работат паралелно, но независно од комисијата за учебници, а понекогаш тие го отвораат патот за попрактично работење на комисиите за учебници.
Комисиите за споредба и ревизија на учебниците по историја се концентрираат на проучување и споредување на презентацијата на меѓусебните истории во учебниците со цел да се идентификуваат несоодветни, навредливи, стереотипни начини на меѓусебното претставување кои што можат да создадат пристрасни погледи во главите на учениците од двете страни. Покрај академските експерти, членови на комисијата се и наставници, автори на учебници и др. Како по правило, тие ја завршуваат својата работа со објавување на заеднички препораки за автори на учебници, експерти за наставни програми, издавачки куќи и министерства за образование. Сепак, комисиите немаат никаква моќ да ги спроведат своите препораки. Спроведувањето зависи од образовните агенции во вклучените земји. 

- Повеќе на темата: Дичев: Што точно сакаме од нашите соседи?

Второ, проблемот со македонско-бугарската комисија е што таа е формирана како мешавина од двата вида комисии. Понатаму, покрај ревизијата на учебниците, МБК има задача да се согласи и за заедничко одбележување на одредени настани и личности од споделената македонско-бугарска историја, иако овие настани и личности имаат добиено сосема различни значења во јавните сеќавања на двете држави. Поради намерата да се изврши ревизија на учебниците и на заедничките настани, работата на МБК беше изложена на политички коментари и критики од нејзините почетоци. На комисијата не и беше дадено соодветно време - или таа не го предвиде потребното време - да разговара за својот мандат, процедурите за работа и научната база на својата работа. Јасно е дека концептите на историографијата и во двете држави се разликуваат во многу важни аспекти. Со оглед на ваквите основни разлики - на кои ќе се осврнам подоцна - тешко е да се очекува договор за толку исполитизирани прашања. Така, сегашниот ќорсокак не ми претставува изненадување. Состаноците требаше да се отворат со некои генерални предавања за историографските традиции и методологија и да се разработат методи на комуникација и стратегии за тоа како да се надминат можните несогласувања пред да се третираат многу контроверзни основни елементи од меѓусебната историја и јавната меморија.

ДВ: Во конкретниот случај, бугарската страна е таа што ги диктира условите и темите за разговор, притоа инсистирајќи на решенија кои се, помалку или повеќе, на линија со бугарската историја и идеологија. Постојат ли некакви меѓународни, или европски, стандарди кои можат да се применат во ваква ситуација?

Ова е едно од прашањата што требаше да се разјаснат уште на самиот почеток. Бугарската страна следи концепт на нација, која се чини дека останала  непроменета со текот на времето, од Средниот век досега. Тие ја пренесуваат модерната употреба на нацијата во време кога другите концепти, како што се феудалната зависност, семејните врски и др., беа поважни за политичкиот идентитет отколку „националната" припадност. Притоа, тие исто така изјавуваат дека Македонците не се „ништо друго“ туку припадници на бугарската нација затоа што тие биле населени на дел од бугарската територија во Средниот век. Затоа, тие го оспоруваат самиот национален идентитет на Македонците - што експлицитно го направија и дел од бугарските членови на комисијата. Сепак, едно од правилата за работа на таквите комисии е тие меѓусебно да се препознаваат како рамноправни партнери.
Советот на Европа - особено од почетокот на 1990-те години - спроведе серија семинари за наставници по историја и автори на учебници, кои се занимаваат со третирање на контроверзни теми, вредносна едукација, национализам, меѓународни и европски односи, мултикултурализам, мултиперспективност, активно учење и сл. Учесници од сите земји-членки учествуваа на овие семинари и честопати се усогласуваа за заеднички упатства за тоа како да се справуваат со овие проблеми во наставата по историја и учебниците. Исто така, Советот издаде препораки и упатства за наставата по историја. Истото важи и за УНЕСКО, кој опширно се занимаваше со ревизија на учебниците на би- и мултинационална основа. Овие организации нудат корисни алатки за методологијата и содржина на комисиите за учебници. Би било корисно ако MБК ги земеше предвид некои од овие публикации и упатства пред да ја започне својата работа. Сепак, не е доцна да се разговара за нив на претстојните состаноци. Ова може да помогне да се градат идните разговори на заедничка основа - или да се подигне свеста за различни историографски концепти, кои нужно водат до различни проценки и толкувања.

ДВ: Една од главните точки на несогласување е за одредени историски личности кои и двете страни ги сметаат за свои и се идентификуваат со нив. Многумина во Северна Македонија стравуваат дека „откажувањето“ од овие личности дополнително ќе го загрози националниот идентитет кој е веќе потресен од компромисот за името со Грција. Дали постојат слични ситуации или споредби со други европски земји во овој поглед?

Ова е вообичаен проблем во разговорите за меѓународните учебници. Во минатото, комисиите се обидуваа да најдат заеднички именител и така понекогаш создадоа слаби компромиси кои имаат тенденција да бидат повеќе нејасни отколку да се разјаснат спорни историски прашања. Денес, отворено би можело да се каже дека заради различни историски искуства, проценките исто така се разликуваат. Тешко  можеше да се очекува дека губитниците и победниците, агресорите и бранителите ќе ги одбележуваат своите воени „херои“ на ист начин. Ова е разбирливо дури и за учениците, но се чини дека е тешко прифатливо за бугарските политичари.

- Повеќе на темата: За брошурите и реакциите на нив

Прашањето на присвојување познати личности како дел од сопственото „национално наследство“ честопати играше улога во меѓународните разговори за учебниците. На пример, Коперник беше претставен во германските учебници на начин што студентите ќе го запознаат како германски научник, додека полските учебници ја истакнуваат неговата полска припадност. Денес, некој би рекол дека тој имал силна припадност кон обете страни, како роден на германска територија, која порано и припаѓала на Полска, со големо полско население. А некој би истакнал дека тој придонел за научно знаење што не е ограничено од никакви „национални“ граници, туку е во сопственост на човештвото. Сепак, ова пренесување во европска или дури универзална димензија, што ги надминува националните егоизми, се чини дека не е во согласност со бугарскиот концепт за историска комеморација.

ДВ: Историите на многу нации честопати се обременети со митови и легенди кои се дел од идентитетот и традициите на луѓето. Македонија и Балканот, во тој поглед, не се исклучок, напротив, но прашањето е дали Северна Македонија може да се ослободи од своите митови доколку и соседните балкански држави не го сторат истото?

Нациите можат да имаат митови и да ги направат дел од нивното историско наследство. Сепак, важно е населението да е свесно дека тоа се митови а не „реална“ историја и учениците да учат за разликата. Повторно, една од слабостите на македонско-бугарскиот проект е што комисијата не разговараше за митот и историјата како концепти на справување со далечното минато на теоретско ниво. Тоа би помогнало да се покаже зошто двете страни се разликуваат во проценката на некои теми. Членовите на македонската комисија се донекаде стиснати меѓу бугарските тврдења и традиционалното гледиште кај македонското население- кое ги предизвикува бугарските митови преку негување свои - што не е подобар начин. Дури и Европа е изградена врз митот за „Европа“ и овој мит може да ни каже нешто за европското потекло и културните тврдења од кои можеби се чувствуваме горди - сè додека не мислиме дека приказната за Европа навистина се случила. Мислам дека ова не е премногу тешко да се разбере и на овој начин Македонците може да ги развиваат своите митови.

ДВ: Во декларацијата усвоена во октомври 2019, бугарскиот парламент, меѓудругото, побара да не се користи терминот „бугарска фашистичка окупација“ за време на Втората светска војна. Што велат европските учебници за термините „окупација“ и „фашизам“, и каков компромис можеме да очекуваме во нашата ситуација кога едната страна тврди дека се работело за „окупација“, а другата за „ослободување“?

Мислам дека нема академска дебата за употребата на терминот „окупација“. Потешко е со придавката „фашистичка“. Секако, бугарските сили се приклучија на германската „фашистичка“ армија, но, по правило, Бугарија од тоа време не се нарекува „фашистичка“, туку „авторитарна“ држава, иако им се приклучи на силите на Оската.
Во однос на меѓународното право, инвазијата на југословенска Македонија беше агресија и инвазија и резултираше во окупација, која дури беше планирана да се претвори во анексија во случај на победа на Оската. Како и да е, дел од Македонците во окупираните територии го сметаа за „ослободување“ од југословенската дискриминаторска политика. Значи, ова може и треба отворено и лесно да се наведе дури и во учебник. Нема проблем за учениците да ги разберат овие различни проценки заради различни референтни точки. Сепак, се чини дека е тешко за бугарските членови да прифатат такво разликување и да ги изложуваат своите ученици на различни перспективи на истиот настан.

ДВ: Од почетокот на работата на комисијата, македонската и бугарската страна разговараат директно и без мешање на трети страни. Доколку продолжи актуелното статус-кво, постојат ли некакви форми на медијација или вклучување на независни историчари од други земји кои би можеле да помогнат да се реши проблемот?
Мојот колега професорот Хопкен и јас постојано бараме да се отворат билатералните состаноци за меѓународни работилници или конференции од време на време, за да разговараме за оние спорни прашања што не можат да се усогласат и се засноваат на различни научни концепти. Честопати, корисно е да се вградат и тестираат билатералните контроверзи во меѓународна дискусија која нуди повеќе компаративни точки и толкувања и ја ослободува дискусијата од национални егоистички гледишта.
Исто така, академиците однадвор би можеле да дејствуваат како посредници за да понудат компромиси и да предложат стратегии за комуникација, кои можат да ги  отворат ставовите и да создадат разбирање за ставовите на другата страна. Жалам што овие совети не се прифатени, претпоставувам, затоа што особено бугарската страна не сака да вклучи трета страна.

Професор д-р Фалк Пингел е германски историчар и поранешен директор на секторот за едукација на мисијата на ОБСЕ во БиХ. Посебни области на неговото истражување се модерната германска и европска историја, особено нацистичката ера, како и содржината и методите на меѓународна споредба на учебниците. Во изминатиот период тој е и советник на македонските членови на мешовитата македонско-бугарска комисија.