Освен неколкумина кои напиша или кажаа важни зборови за настанот од 1 мај 2004 година кој ја промени географијата на Европа, нејзиното политичко устројство, надежите на милиони луѓе, кој ги испреплете и поттикна економиите до невидени размери, во Македонија беше премолчено она што се случи пред 20 години и неповратно го промени стариот континент. Тој ден на Европската унија ѝ се приклучија десет земји, од кои седум од поранешниот источноевропски лагер (Чешка, Полска, Словачка, Унгарија, Летонија, Естонија и Литванија), една која беше дел од Југославија (Словенија) и Кипар и Малта. Уште две (Романија и Бугарија) влегоа во клубот малку подоцна, во 2007 и Хрватска во 2013. Оттогаш портите на ЕУ останаа затворени за земјите од овој регион наречен Западен Балкан.
Доколку малку повеќе загребете по сеќавањата (архивите на трите клучни весници од тоа време, брутално затворени 13 години подоцна, ги нема веќе) можеби ќе се присетите дека тогаш, како и сега, на овие тектонски промени во Европа гледавме со една рамнодушна амбивалентност. Штом нѐ нема во тој клуб тој и не е толку интересен за нас. Барем вербално, но суштински екстремно важен кога треба да се бара работа во него со македонски или туѓ пасош. Откако пропуштивме да влеземе во клучниот европски проект Агенда 2000, па го конципиравме новото устројство на државата по конфликтот во 2001 и потоа ги лечевме раните од него, во 2004 немаше ни желба, ни енергија да гледаме каде се движат другите, а ние стоиме ли стоиме на спореден колосек изгубен во тревите. И кога изработениот кандидатски статус дојде во 2005 тоа беше како вистинска револуција.
Ситуацијата денес е поразлична, но во основа е иста. Уморни од децениската блокада на Грција, а сега и од Бугарија, истрошени од неисполнетите ветувања и лажни надежи од страна на Европската унија, самозаглавени во својата небиднина, Македонија ги очекува резултатите од изборите на 8 мај, не за да тргне, туку да остане на место. На мнозинството од населението, на поголемиот дел од политичките партии, на важен дел од бизнисот, на сите оние што тропаа на вратите на бугарските институции за да го добијат тој „европски пасош“, како да не им пречи ова стоење во место. Веројатно така најдобро можеш да се стоплиш.
Прегратките на странците
Разбирливо е што кампањата за двојните избори прекри речиси сѐ што е надвор од ветувањата, нападите, обвинувањата и што уште не во една навидум епска изборна битка. Но, за жал, епските настани се некаде на друго место, како и речиси секогаш. А ние тоа одбиваме да го видиме. Ако ние тоа не го видиме, да погледнеме кон оние што тоа го гледаат.
Аналена Бербок, министерката за надворешни работи на Германија, напиша еден инспиративен текст за 20-годишнината од историскиот „Биг Бенг“, кој беше објавен во повеќе важни европски медиуми. Во него таа, меѓу другото, напиша:
„Европската химна во твоите уши, туш од златни искри на небото. Потполни странци беа едни со други во прегратка. И јас го прославив овој посебен европски момент со стотици луѓе на 1 мај 2004 година, на мостот на Одра помеѓу Франкфурт во Источна Германија и Слубице во Западна Полска: Истокот и Западот конечно беа обединети во Европската унија.
За мене како германски министер за надворешни работи, 1 мај јасно кажува: секоја генерација има своја задача. По Втората светска војна, генерациите на нашите родители и баби и дедовци сфатија дека помирувањето е основа за европска заедница на мир. Ние Германците никогаш не смееме да заборавиме дека ние, самите луѓе кои донесоа војна и уништување на толку многу, можевме да го најдеме патот до мирот и пријателството. Генерациите пред нас создадоа Европска унија на слобода - да се живее, работи и работи - од Атлантикот до границата со Русија“, вели таа.
И после, зборувајќи за политичката храброст цитира една извонредна мисла на поранешниот германски претседател Валтер Шел:
„Генерацијата на големата рунда за проширување мораше да собере храброст да не биде спречена од спротивставени ветрови и популистички слогани. Како во Германија, каде што стравот од ‘полскиот водоводџија’ се разгоре во време на висока невработеност. Задачата на политиката, сепак, е, како што еднаш рече поранешниот претседател Валтер Шел, ‘да ја направи вистинската работа и да ја направи популарна’. Наместо да се препуштите на расположенијата и да дозволите да бидете понесени од нив. Ако тогаш постоеја социјалните медиуми, би се прашале дали дебатата можеби ќе испадне поинаку. Но, ништо надежно не може да расте од омраза, популизам и сомнеж“.
Бербок е сосема во право – никаква надеж не може да расне ако е одгледувана со омраза, популизам и сомнеж. Уште повеќе во следните нејзини зборови:
„Европската унија се залага за слобода, демократија и владеење на правото. Исто како и пред 20 години, милиони Европејци денес повторно гледаат можност и ветување да станат граѓани на ЕУ. И не можеме да си дозволиме повторно да помине цела генерација во чекалната на ЕУ, како во земјите од Западен Балкан. Не смееме да ја губиме можноста да ја направиме нашата Унија поголема и посилна – а со тоа и побезбедна. Нашата Унија за мир и слобода е отворена за нови членови.
Но, со цел приемот на понатамошни држави во Унијата да биде успешен, ние мора да обезбедиме ЕУ да остане способна да дејствува и внатрешно и надворешно. За таа цел, ние постојано ќе ја развиваме нашата ЕУ понатаму. Дури и ако секогаш жестоко се бориме за ‘како’ – како што е вообичаено во големо семејство.
За да може нашата Унија на слобода да ја постигне оваа генерациска задача, ние мора да ја реформираме. За мене, ова вклучува и помалку опции за вето во Советот. Дури и во Унија со потенцијално над 35 членки, ние мора да останеме способни да дејствуваме. Ова значи и почесто одлучување со големо мнозинство наместо едногласно. Дури и ако тоа значи дека Германија – како и секоја друга земја-членка – може да биде надгласана. Ние мора одлучно да се справиме со проширувањето и реформите заедно.
Да се покаже храбра одговорност денес значи да се подготви нашата Европска унија да прифати нови земји оваа деценија. За да можат луѓето повторно да се прегрнат, со европската химна во ушите, обединети во нашето растечко европско семејство“.
Економските лекции
За такво „прегрнување“ зборуваше и во своето официјално обраќање по повод оваа 20-годишнина и претседателот на Европскиот совет, Шарл Мишел.
„Проширувањето е камен-темелник на нашиот стратешки суверенитет. Земјите кандидати и институциите на ЕУ имаат многу работа. Го повторувам моето цврсто уверување дека мора да бидеме подготвени за проширување, од двете страни, до 2030 година. За земјите кандидати тоа значи да се направат потребните реформи и да се решат сите билатерални спорови. За ЕУ тоа значи реформирање на нашите програми и буџети, како и на нашето одлучување. Работиме напорно со 27-те земји-членки за да ја подготвиме стратешката агенда. Ќе служи како основа во следните пет години“, рече тој.
Можеби за наша жал и прекор за оние кои мислат со лесно ветени зборови да ја добијат изборната наклоност, Мишел вели дека покрај реформите треба да се „решат сите билатерални спорови“. Но и тој и Бербок ја повторуваат временската рамка – 2030 година за да „можат луѓето повторно да се прегрнат“.
Ова се историските политички лекции за приближување на луѓето. Економските лекции се еднакво големи. Немаа само тие 10 нови членки на Унијата корист од влегувањето во клубот, туку и самата ЕУ. За овие 20 години европската економија порасна за 27 отсто со влегувањето на новите земји. А новодојдените беа сведоци на економски раст над просечните европски стапки.
Помеѓу 1994 и 2004 година, трговијата меѓу старите и новите земји-членки порасна речиси три пати, а меѓу новите членки петкратно.
Во двете децении од пристапувањето, економиите на Полска и Малта се зголемија за повеќе од двојно, додека во Словачка дури за 80%.
Додека тековната дебата за проширување на ЕУ предизвикува загриженост за економското влијание што може да го има уште еден круг на пристапување, официјалните претставници на ЕУ инсистираат дека за сегашните земји-кандидати постои економскиот случај кој е без грешка.
„Погледнете ги оние земји што се приклучија (во 2004 година), видовме многу мали проблеми со економскиот просперитет, некои од тие земји се на добар пат да бидат економски моќници, како Полска“, рече еден претставник на ЕУ.
Сликата, се разбира не е блескаво розова. Работите во самиот европски дом не се средени. Некои влади (како онаа на Виктор Орбан ја уценуваат целата Унија поради себични цели, а со слични методи се служи и Бугарија во однос на Македонија) повремено ја напуштаат „менталната интеграција“. Но економските придобивки за граѓаните не можат да ги запрат.
Сега од клучно значење е Унијата да го зајакне своето внатрешно демократско одлучување засновано на правила и проверки и рамнотежи. Едното не оди без другото. Затоа, процесот на проширување паралелно ќе ја обврзе ЕУ да си го среди својот дом. Тогаш би требало сите да бидат победници.
За Македонија, како никогаш досега прашањето е егзистенцијално, не за опстанокот на државата туку за нејзиниот напредок. Дали во 2034 повторно ќе се навраќаме на историските лекции од 30-годишнината од историското проширување (заедно со можеби нови 100 илјади иматели на туѓи пасоши) или ќе бидеме во групата што ќе ги запознава правилата на клубот во кој штотуку станавме членка. Тоа во најголема мерка зависи од нас, а и од тоа како ЕУ ќе ги среди своите домашни работи.
Оваа колумна го изразува личното мислење на авторот и може да не се совпаѓа со редакцискиот став на македонската редакција на Дојче Веле или со ДВ во целина.