Виктор Габер: Македонскиот народ нема потреба од стравови

Токму спроти Илинден, во издание на Државниот архив на РСМ излезе од печат книгата „Нико Зупанич и Македонија во 1903 година", чиј автор е македонскиот амбасадор Виктор Габер. Делото претставува осврт на научниот развој на словенечкиот антрополог и етногеограф д-р Нико Зупанич (1876-1961) и на неговите трудови објавувани во 1903 година во Виена, а посветени на поширокиот третман на темата - Македонија и Македонците од крајот на 19. и почетокот на 20. век.

ДВ: Господине Габер, што повеќе ве интригираше - интересот на еден странски автор за Македонија пред повеќе од еден век, или неговите анализи на периодот на македонската еманципација, со сите видливи посебни културолошки елементи?

Габер: Не е лесно да се дефинира мотивот да се зафатам со истражување на освртите на етнологот и етногеографот Словенецот Нико Зупанич за Македонија и Македонците. Тоа не може да биде само еден историски осврт на времето кога Зупанич пишувал за актуелностите околу Македонија. Поведен од неговата „надразба" да ја сознае актуелната состојба и за во иднина да ја проектира Македонија и Македонците, јас се одлучив тој негов напор да го согледам низ една социо-политичка призма на вкупните состојби во кои се наоѓало „македонското прашање“ - третирано како територијално прашање во средините во соседството и во големите европски центри. Но, и да дадам една објективизирана слика за научниот хабитус на Зупанич, а преку него и за анализите на средноевропската (германоговорна) интелигенција за Македонија и Македонците на крајот на 19. век.

ДВ: Што пишувал Зупанич за етничкиот карактер на населението во Македонија, која сè уште била под османлиска власт?

Како виенски студент и доктор на науки, неговото потекло и образование не му дозволиле да се задоволи само со пренос на сознанија на автори кои ја третирале Македонија и Македонците на преодот од 19 во 20-иот век. Зупанич нив ги апострофира, но и ги коментира, па во март 1903 година доаѓа до своја структура во книгата „Македонија и турското прашање“, каде во посебна и во најобемна глава Македонците ги третира како „македонски Словени“, во однос на другите етникуми во Македонија.

Зупанич е посебно резолутен кога зборува за дијалектите кај Јужните Словени, па македонските говори ги именува како „Група на шопско-македонски дијалекти“, различни од карантинската, панонско-поморската, српската и бугарската група на дијалекти. Нив географски тој ги сместува јужно од Софија, па преку Врање до Скопје, Битола, Дебар, Охрид, Костур, Солун, Дојран, Штип, Џумаја... Овој негов приод е дел и од опседнатоста на тогашните млади балкански радикали, а со тоа и на Зупанич, за избегнување на поделби и крвопролевања и формирање на еден сесловенски државно-правен субјект на рамноправни народи на Балканот.

ДВ: Како од денешен аспект може да се толкуваат неговите заклучоци за диференцијација на јазичните особености на народите на Балканот?

Науката никогаш нема дефинитивни, стриктни решенија за одредени состојби и процеси. Бавејќи се со минатото, историската наука постојано се наоѓа пред спектар на информации за минатите состојби и улогата на одделни личности и народи во моделирањето на тие состојби. Што порано една поразвиена економско-социјална средина ги дефинирала и пошироко ги наметнала своите интереси како објективна стварност, доаѓало и доаѓа до нивно „преџвакување“ како историска или како актуелна вистина. Затоа, за нас е интересен Зупанич, кој и како дел од словенечката, сѐ уште неодржавотворена нација, минувал низ различни премрежја, но секогаш обидувајќи сѐ да има свој методолошки, научен пристап, во случајов и при анализата на процесите кои ги зацврстувале чувствата за националната посебност кај Македонците, односно најавата на македонската нација. Денес, кога ќе ги споредиме актуелните етно-јазични состојби во Македонија со тие што тој на почетокот на 20. век ги анализирал, неминовно доаѓаме до заклучок дека во неговото време процесот на идентитетско и културолошко диференцирање на Македонците во однос на другите народи бил отпочнат, дека основата за тековниот и актуелниов дострел била стабилна. Затоа, ако историските истражувања во себе не ја содржат мултиперспективноста до најситни детали, не можат да се подведат под научни истражувања.

ДВ: Дали е таков приодот и во работата на Заедничкиот интердисциплинарен комитет за историски, археолошки и образовни прашања меѓу Северна Македонија и Грција, каде вие сте копретседавач? Јавноста не е многу запозната со тековните активности на овој комитет, оформен со Преспанскиот договор.

Како и сите други меѓудржавни, а особено билатерални комисии, комитети за третман и надминување на некои поранешни состојби кои предизвикувале недоразбирања меѓу суверените народи, така и нашиот комитет минува низ фази на расправи и анализи на одделни дискутабилни прашања од историјата. Веќе истакнував дека никој не може да ни ја пишува историјата, а овој македонско-грчки комитет составен од специјалисти во своите области е во потрага по решенија кои на новите генерации нема да им создадат анимозитет на едни кон други за заеднички да ја градат нивната европска иднина. Точно е дека досега имавме седум директни средби, иако со пандемијава сме во мал застој во ефикасната работа, но контактите продолжуваат и најавуваат динамика до крајот на оваа година.

ДВ: Бавејќи сѐ со истражување на феноменот на нацијата, како ги доживувате актуелните стравови за идентитетско обезличување, по прифатениот предлог со кој се отворија преговорите на РСМ со ЕУ?

Веќе наведов дека Зупанич во 1903 година ги детектирал разликите во идентитетската експресија на Македонците во однос на соседните народи кои веќе имале создадени држави на етничка основа. Евидентно и историски се потврди дека тој процес еволуирал сè до создавање на македонската држава на АСНОМ, каде нацијата дефинитивно била втемелена во државата. Значи држава, систем - економско-социјален, политички, образовен, безбедносен..., кои се базирале на историските искуства, на културната и јазичната традиција на нашиот народ. Стравот од загуба на нешто што се поседува е легитимен за оние кои се сомневаат во своите вредности, а македонскиот народ врз основа на тие сопствени традиции и вредности, но и рационално себевградување во минатите и актуелниве геополитички состојби, нема потреба од идни стравови, ако заедно со сите граѓани на оваа држава плебисцитарно се определил за евроатланската „авантура“.