Детулето на Манданата
5 март 2020
Во предвечерието на сезонскиот ритуал на женско пијанство, кич, размачкани шминки и патриjархално мажјачење, вреди да се потсетиме на една мала и заборавена жена чие име е вткаено во чини самиот историски бедем на оваа земја. Нејзината авантура по планини, нејзиното стокхолм-синдромско робство од комитите колку е позната за сета овдешна јавност, толку е и затскриена низ калеидоскопот на променливи времени нарации и светла. Секако ќе кажете дека зборот ми е за Мис Стоун. Секако дека грешите. Зборот ми е за Катерина Цилка. Сопруга, просветителка, протестантска мисионерка и мајка на детулето од благословот на Манданата.
Да не ви трошам време во прераскажување на Аферата Мис Стоун, за која претпоставувам дека помалку или повеќе ви е позната. Катерина Димитрова Стефанова е родена 1868 година во Банско, Република Бугарија, во угледно протестантско семејство. По нејзиното заминување во САД, Катерина се запишува во семинарот во Нортфилд и педагошко училиште за милосрдни сестри при Презбитеријанската црква во Њујорк. Каде што и ќе се запознае и омажи за Григор Марку Цилка, албански протестант по потекло од Корча преселен во Битола, учесник на Битолскиот Конгрес на албанската азбука, напати апсен и осудуван од отоманската власт за неговото учество во движењето на Албанскиот Препород. На почеток на дваесетиот век, Катерина и Григор се враќаат во Корча. Од каде наскоро Катерина Цилка, во напредната блажена состојба, ќе замине во посета на нејзиното семејство во Банско и – по воља на судбината – со Елен Стоун ќе влезе во споменичната, орална, пишана и филмувана историја. По иронија на судбината, нејзиниот сопруг Григор во 1919 ќе почине и биде погребан во Софија. Додека пак Катерина ќе остане во Тирана каде и ќе почине и биде погребана на 22 Јуни 1952 година.
Историјата и паметењето не беше наклонето кон Катерина и Григор и нивното дело без кое – смислено или ненамерно – немаше да има ниту Илинденско востание, ниту Карнегиева комисија а можеби ниту Македонија. Додека пак сета славна историја на комитите сетики немаше да биде ништо друго освен уште една од многуте балкански фусноти за дружби на вооружени мажи заталкани по планини. Катерина секако ја нема барано и посакувано, но секако ја има добиено и одиграно улогата да биде прв глас на Македонија пред светот. Во соработка со нејзиниот сопруг Григор кој дал несебичен придонос за ширење на вистината за Македонија и борбата на македонските комити. Како што е впрочем забележано во извештајот на весникот Evening Star од 18 септември 1903 за неговото обраќање пред Втората Баптистичка Црква во Чикаго.
За земја во која безмалку не се штеди на славење дури и на најопскурните ајдуци прераскажани во револуционери, недостатокот на почит кон една од малкуте жени кои имаат придонесено кон историјата не може да биде резултат на спонтаност, несмислен заборав и патријахална окоравеност. Првата помисла е дека секако тоа се должи на нејзиното, да кажеме, деликатно етничко потекло, и уште поделикатното етничко потекло на нејзиниот сопруг. Втората помисла е дека со подеталниот увид во поширокиот политички и револуционерен контекст на Аферата Стоун се дава покомплексна слика за генезата на самата Илинденска Револуција. Или пак станува збор за преплет на двата мотива.
Причините за таквиот делумно премолчан, делумно селективно избран осврт кон улогата на Катерина и Григор треба да ја бараме во вториот дел на Аферата Стоун. Поточно, во целулоидната верзија на настанот, филмот „Мис Стоун” од 1958 година во режија на Жика Митровиќ, родоначалникот на југо-вестерн жанрот. Или попрецизно, партиски уметник за ретуширање на историите на народите од источниот дел на Југославија (Херцеговина, Црна Гора, Косово и Македонија) во неговите филмови „Солунски атентатори”, „Капетан Леши”, „Ешалон на докторот М” итн. Во случајот со Мис Стоун, интерпретацијата на Аферата Стоун не може а да не биде ставена во политичкиот контекст на времето, крајот на Граѓанската војна во Грција, бегалскиот бран, зачленувањето во НАТО и дискретното приклонување на СФРЈ кон Западот, проследено со зајакнато вооружување на ЈНА. Екранизацијата на Аферата Стоун е логичен, составен дел на кампањата за помирување со САД, санитаризација на новата историска реалност на Македонија и наметнување на белградскиот дел од југословенскиот наратив врз источниот дел на федерацијата.
Други колумни од авторот:
-Нова методологија на Стара Европа
-Преспански: Ние ка’о браниме, тиe ка’о напаѓаат
Клучниот аспект на поп-културната санитаризација на случајот Стоун се одвива преку смислено премолчување на геостратешките (ин)директни импликации во настанот, ставајќи ја самата Афера во своевиден историски и географски вакум. Во кој, и покрај сведоштвата на самите учесници за етничката комплексност на настанот, сета нарација се одвива во стриктно моноетнички контекст. Согласно новата политика на федерацијата, во филмот не се спомнуваат воопшто Албанците, додека пак режисерот за првпат умешно ја промовира чудната нарација за спомнување на Софија без да се именува Бугарија– освен во „фашистички” контекст. Модус операнди кој ќе остане како формула за дискретно премолчување на реалноста во многу од филмските дела кои ќе уследат во режија од белградската школа на пропагандата. Се до либералната пролет на 1973 година и (ин)фамозното камионџиско прашање на Миодраг Петровиќ Чкаља: „со кого се граничи Албанија?”
Прикажувањето на Мис Стоун во 1958 може да служи како уметнички и како политички меѓник помеѓу двете Македонии, онаа која започна со благословот на Манданата за детулето на Цилка и Григор и онаа Македонија која трае речиси до ден денешен, со во дух и мисла вкоренета утилитарна геостратешка природа како егзистенциален raison d’etre. Со менталитет во која сеуште царува логиката на решавање на историските чворови преку молк, a географијата упорно опстои како двостран надвозник, никако како крстосница.
Сеќавањета за доживувањата на Цилка, Григор, детулето и Манданата денес можат да бидат поучни за тековните домашни и регионални премрежија, но единствено доколку се согледаат во автентичната историја а не во романсираната филмографија. За воља на вистината, таа надеж постоеше и во раните години на нашата независност во која се надевавме дека ќе престанеме да бидеме зависни од едноумните кроења на нашата историска меморија и современа шизофренија. За жал, интересите на дипломатските наследниците на Мис Стоун оттаде Атлантикот определија филмот на Митровиќ да продолжи да се прикажува и натаму – се до безбели кармичниот крај на југословенството во нашиот имен идентитет. Но денес, сеќавањето на Цилка и Григор можеби ќе помогне да разбереме дека нашите национални и религиски вознеси би останале на ниво на лингвистички диалекти и локални култови да не беше мистично-суеверниот преплет на протестансткиот либерализам на Америка и домашните просветителства на Балканите.
Аферата Стоун и клучната улога на Катерина и Григор Цилка се политичко-дипломатската зачетна генеза која претходеше на Илинден и сѐ што следеше подоцна, до нејзината комунистичка кинематографска реинтерпретација. Комплексноста на настанот ќе влијае врз подоцнежните поствоени политички, етнички, религиски, културни и идентитетски премрежја. Чии долгорочни ефекти не само што допираат до денешницата, туку сѐ повеќе се чини како да се современо продолжение на една насилно прекината приказна која се одвива денес и овде. А небаре како да е час вчера и час чекор до Струмица, Банско, Корча и Чикаго.
Можеби сета сторија околу Мис Стоун, Цилка, Григор и Манданата била само банална случајност на изгубени во планини и заробени од очајни комити. Од друга страна, можеби токму таа – евидентна – случајност била онаа Deus Ex Machina божествена интервенција која неминовно лежи во митологијата на раѓањето на кој било народ или земја. Доколку е така, на таа божествена интервенција и е одземена мисионерската вистина и заменета со пропаганден памфлет во кој суеверно, и неверно, сакаме да веруваме газејќи врз чистите соништа и мечти на вистинските – а не филмските - актери.
Доколку не грешам, пред неколку години (додека Груевски сѐ уште беше премиер) проструи вест дека се планира нова филмувана верзија на Мис Стоун. Без желба да прејудицирам, создавањето на таков филм во ерата на „Македонија до Месопотамија” сетики ќе беше некаква репризна санитаризирана пропагандна верзија на оригиналната пропагандна премиера. Слично како што немам никаков сомнеж дека и во денешната ера на Заевистичката мантра „одиме на баклави, доаѓаaт на мекици” таквото дело ќе биде ништо повеќе од скапо платен долгометражен пропаганден партиски спот на блуткава политичка коректност и повод за шампањско-ајварски прием на министри и амбасадори.
Во секој случај, време е Македонија, Бугарија и Албанија да го спречат заборавот за брачната двојка Цилка и нивниот придонес за трите земји, за нивната вера во Бога и жртвата која ја имаат придонесено. Во време на нови соработки, низ и со сите географски крстосници, време е и за нова копродуциска сторија за Мис Стоун и двајцата млади сопружници кои низ планини и преку океани не воведоа во современиот свет.