Особеноста на германското „национално паметење“

„Германската историја е една ранета, скршена историја – со одговорноста за милионски убиства и за милионско страдање.Тоа ни го крши срцето до ден-денес. Затоа: оваа земја можеме да ја љубиме само со скршено, рането срце“ рече германскиот претседател Франк-Валтер Штајнмајер во својот свечен говор   на прославата на 8 мај, 2020-тата во Берлин. Денешните Германци овој ден го слават како „Ден на ослободувањето“ од диктатурата во Третиот Рајх и од светската војна која тој ја започна.  Затоа во националниот наратив на современа Германија    нема само светли страници, туку и мрачни. Такви се тие кои сведочат за Третиот Рајх и за Холокаустот.

„Заборавот, а не паметењето е модусот на човечкиот и општествениот живот”, потсетува емеритираната професорка по литература, Алајда Асман, која  заедно со сопругот Јан Асман, египтолог и историчар,  придонесе за формулирањето на теоријата на „културалното паметење” и „културата на сеќавањето” во Германија. „Паметењето е негација на заборавот, па затоа бара од нас напор”, истакнува таа. Затоа што само луѓето се сеќаваат, многу е важно каква култура на  сеќавање на минатото има едно општество. Националното паметење на мрачните страни од германското минато, на пример, го чува сведоштвото за  забраната и стигматизирањето на  модерната  уметност со изложбата „Деформирана уметност“ (Entartete Kunst)   и палењето на книгите  во Третиот Рајх.

Веднаш по војната, кога во Хајделберг се обновувала универзитетската библиотека, било одлучено прво да се најдат примероците од книгите кои биле запалени во Третиот Рајх. За да се сочуваат, но и за да станат симбол за протест против  мрачното минато. Впрочем, злосторниците и  диктаторите секогаш сметаат на тоа дека човештвото брзо заборава. Се раскажува дека Хитлер  рекол: „Кој уште се сеќава на геноцидот врз Ерменците?“ Меѓутоа, токму германското паметење на Холокаустот, го зголеми сензибилитетот и за  геноцидите во други периоди и во други делови на светот, како тој врз Ерменците. Паметењето на Холокаустот современите Германци подоцна ги поттикна да се соочат и со  германското колонијално минато.

Повеќе од авторката:  Токсичната „љубов“ на слaвjaнските братски народи

Критичкиот однос кон сопственото минато во германското општество се градеше заедно со создавањето на „културата на сеќавање“, за чие востановување беа значајни политичките ритуали на покајание. Најсилната симболика за тоа  беше сликата на германскиот канцелар Вили Брант, клекнат на колена пред споменикот во некогашното еврејско гето во Варшава 1970-тата. Секако,  долгиот процес на преобразба на општеството во односот кон германското минато започна уште кон средината на шеесеттите. 1967-та Маргарете и Александар Мичерлих, брачниот пар прихоаналитичари, пишуваа за „неспособноста да тагуваат” кај Германците.  Тие веруваа дека Германците веднаш по војната со сета сила се посветија на обновата и изградбата на општеството од желба, со трудот за подобра иднина, да го потиснат и да го заборават мрачното минато.

Двајцата психијатри сметаа дека во таквото колективно  однесување се криело одбивањето да се прифати вината за  Втората светска војна. Познато беше дека многубројни високи функционери во Третиот Рајх по војната  го сменија „личниот идентитет”, земајќи нови имиња и нови биографии. Нив другите ги нарекуваа „подморници” или „кафејави премолчувачи”. Во германскиот жаргон, „кафејавите” е шифра за националсоцијалистите. Колективната дијагноза во делото на Мичерлих, но и делата на филозофите на Франкфуртската школа, влијаеја врз младите Германци да почнат да ги соочуваат своите родители со тоа што тие повеќе сакаа да го заборават. Конечно, студентските немири во 1968-тата уште посилно ја поттикнаа преобразбата на германското општество.

Повеќе од авторката: Македонските приказни и времето на бугарската окупација

Критичкото соочување со темните страници од германската историја, особено со Холокаустот,  обликуваше кај многу  генерации амбивалентен однос кон нацијата воопшто. Минатата година Алајда Асман  ја објави книгата „Преоткривање на нацијата. Зошто се плашиме од неа и  зошто таа  ни треба“ . ( Alaida Assmann, Die Wiedererfindung der Nation. Warum wir sie fürchten und warum wir sie brauchen", C.H.Beck, München, 2021)  „За мене германската нација стана интересна откако е членка на ЕУ”, вели таа во едно интервју. Според неа, во  ЕУ  нацијата  доби ново значење  како  „цивилна  нација“.  Нациите кои се обединија во Европската заедница, си поставија четири темелни начела. Првото начело е мировниот проект, второто е демократизацијата. Третото начело на  ЕУ е  определбата, сопствената историја да не се раскажува во модусот на гордоста, туку  самокритично и со одговорност за минатото, додека четвртото начело е почитувањето на човековите права. Онаму каде што се почитуваат овие четири принципи, таму може да се говори за „цивилна нација”, смета Алајда Асман.

Ултра-левиот политички спектар во Германија беше долго уверен дека нацијата треба да се укине. Ултрадесниот спектар, пак,  од нацијата направи некој вид вечен апсолут. Помеѓу овие два екстрема во научната и културната јавност се наоѓа лево-либералниот спектар, за кој Асман се надева дека ќе биде поттикнат на дијалог со нејзината книга.  Тој досега се обидуваше нацијата да ја знемари  или да ја „табуизираа". Зборот нација за  овој интелектуален и научен спектар беше станал „забранет“ збор. Дури и студентите од  тоа брзо сознаа дека нацијата е поим што треба да се  избегнува, истакнува Асман. Тоа создаде своевиден вакуум, кој потоа го пополнија радикалните десничарски партии. Токму затоа за демократијата е неопходно да се размислаува за едно ново дефинирање на нацијата, смета Асман. 

Повеќе од авторката:Посланието на Блаже Конески до Македонците

Таа пледира за „преоткривање” на нацијата во една нова рамка – како „цивилна нација”, како демократска, толерантна, емпатична, инклузивна, а не ексклузивна заедница која не ги исклучува, туку во себе ги обединува и  културно  различните. Впрочем, некои од вредностите на таквата „цивилна нација” веќе се обликувани во германското секојдневие. Затоа што нацијата  е нешто создадено, а не  нешто биолошко, таа, всушност, постојано се менува и преобразува. Асман потсетува дека пред да станат држави, европските нации прво беа  културни нации (Kulturnationen).

Во историјата на Европа, нациите во тој процес меѓусебно се „имитирале”, обидувајќи се да го најдат сопствениот идентитет, кој потоа  го изразиле во литературата. Асман тоа го објаснува на примерот на Англија, која во литературата ги „имитирала” Французите и Италијанците, за да  го постигне истото ниво. Прапочетокот на нацијата се наоѓаа во литературата и уметноста, покажува Алајда Асман на примерот на германската нација. Конструкцијата на нацијата е секогаш свртена кон минатото, затоа што за замислената заедница  е важно да се направи избор на одредени митови, традиции и  настани. Така се создава заедничкиот „наратив”, заедничката историска ризница за припадниците на заедницата кои се идентификуваат токму со тој „наратив”, пишува Алајда Асман. 

Овие сознанија помагаат да се сознае дека нацијата не се создава „преку ноќ”, ниту пак со политички декрет, но дека таа неминовно се менува и преобразува. Важно сознание за Македонците е истакнувањето на Алајда Асман дека процесот во кој се создава идејата за „културната нација” почнува многу пред создавањето на националната држава. Во овој контекст, кога се работи за македонската нација, најсилниот „културен урнек” е бездруго делото на Мисирков „За македонските работи”. Тоа само покажува дека македонската нација не е ниту малку поинаква во нејзиното настанување од другите постари европски и балкански нации.