„Светот ќе го спаси убавината“

Има мисли кои секогаш одново се појавуваат, дури и во  сосем различни пригоди. Загадочноста  на нивната јазична форма лесно станува  декор за секој  контекст. Со време, оригиналниот контекст, во кој се изречени, станува се‘ поневажен. Таква е мислата дека „убавината ќе го спаси светот“. Изрекава денес е универзален слоган. Ќе го сретнете на вебстраниците  на психолози кои сакаат да ве научат да ја откриете убавината како „животен еликсир“ кој  ќе го промени вашиот живот.  Притоа не е јасно за која и каква убавина се работи. Малку поконкретни се  историчарите на уметноста кога со неа ги рекламираат  семинарите  за убавината на уметноста. Напати и активистите за заштитата на природата аргументираат со убавината според логиката на оваа мисла. Но знаат ли тие точно која е нејзината логика? И, пред сѐ, чија е оваа мисла и во кој контекст е првобитно напишана?

Нејзиниот автор е Фјодор Достоевски, од чиј роденден оваа година се исполнуваат два века.  Споменот на  големиот писател и на  неговата загадочна мисла  токму во пандемијава навистина добива симболична смисла. Омилениот цитат е од романот „Идиот“(1869). Притоа реченицата во оригиналот гласи малку поинаку: „светот ќе го спаси убавината“ („мир спасет красота"). Контекстот  во кој е изречена е загадочен. Во во една сцена во дачата во која престојува главниот лик, кнезот Мишкин, Иполит Терентјев, осумнаесетгодишното момче болно од туберкулоза, потсмешливо го прашува: „Вистина ли  е, кнезу, дека Вие еднаш сте рекле дека  „светот ќе го спаси убавината“! Јас пак тврдам дека тој има вакви чудни мисли само затоа што е вљубен. Господа мои, кнезот е вљубен. (...) Каква е таа убавина  која  ќе го спаси светот? (...) Вие сте ревносен христијанин?  (...) Кнезот го гледаше со прониклив поглед, но не му одговори.“ 

Во „Идиот“ прашањето  за убавината се поставува неколкупати. Прво уште на почетокот, во домот на генералот  Епанчин, додека кнезот Мишкин ја гледа со восхит фотографијата на Настасја  Филиповна, харизматичната убавица која владее со желбите и срцата на мажите околу себе. Веднаш помислуваме дека овој лик е обликуван според  големата грешница која ги целива нозете на Христа, на која и‘ се простени гревовите затоа што многу љубела, а со тоа и многу страдала.  Жената на генералот го прашува кнез Мишкин, „ваква ли убавина почитувате“, а кога  тој одговара, „да, токму ваква“, го  прашува  зошто. „Во ова лице...има  многу страдање“, одговара тој. „А може Вие само фантазирате“, возвраќа иронично и г-ѓата Епанчина слично на младиот Иполит. Меѓутоа, едната од трите ќерки на генаралот, Аделаида, е восхитена од силата која зрачи од  ликот на Настасја Филиповна. Таа  смета дека „ваквата убавина е голема сила (...). Со  ваква убавина би можел да се пресврти целиот свет.“ На друго место кнезот Мишкин  вели дека убавината е загатка и дека е тешко да се суди за неа. Во романот „Браќа Карамазови“(1879-1880), Митја Карамазов му раскажува на брата си Аљоша како  ја сознал „страшната и ужасна“ сила на убавината. Токму преку несфатливиот лик во кој се соединува „идеалот на Мадоната“ со „идеалот содомски“. Ако  се потсетиме дека Содома и Гомора се симболот за  морален пад, тогаш станува јасно  дека има „лажна“ и „вистинска“ убавина. Убавина кога прелажува и заробува и убавина која ослободува. На тоа мисли  Митја Карамазов кога  вели: „Ужасно е што убавината не е само страшна, туку и загадочна работа. Тука ѓаволот се бори со Бога, а полето на битката се срцата на луѓето“.

Други колумни на авторката:

-Жените читаат и пишуваат поинаку – во спомен на Рут Клигер

-„Идентитетот е работа и одговорност“ – Горан Стефановски

-„Ние, бегалците“ - Хана Аренд

Подоцна, во белешките за романот „Момче“, Достоевски   пишува за „лукавата лажна убавина на Антихристот“, за кого се говори и во повеста на Иван Карамазов   за „Великиот инквизитор“. Достовески запишува  во  белешките дека „идниот Антихрист ќе пленува со убавината“. Токму затоа и во нацртот за „Идиот“ Достоевски истакнува дека  со кнезот Мишкин сака да покаже како изгледа „вистински прекрасниот човек“. А вистинското „прекрасно“ е само „симбол за моралното добро“. Тука Достоевски се дистанцира од проектот на Шилер од „Писмата за естетското образование“. Естетското образование, но и разумот како основен принцип на европското Просветителство, олицетворено во Имануел Кант, не може да  го гарантира моралниот интегритет  кој Достовески го нарекува „убавина“ што има сила да го спаси светот. Затоа во романот „Бесови“ (1872) пишува дека „неубавината убива“. Што значи, грдоста убива, онаа грдост која се пројавува преку злобата, рамнодушноста за туѓата неволја, егоизмот, желбата за моќ врз другите. Неколку години подоцна Достоевски се појасно го изразува своето разбирање на убавината кое произлегува од  ликот на Христа, онака како што ни го предава „Евангелието“. Токму затоа во белешките кон „Идиот“ тој пишува дека ликот на кнезот Мишкин е симбол за „кнезот Христос“. Доколку луѓето го носат во себе тој идеал, верува Достоевски, тие ќе станат „еден на друг браќа“. Но што  ќе се случи  кога на луѓето ќе им се даде и „убавината и лебот“? Ќе ги ослободи ли тоа  или ќе ги зароби? За  овој проблем се говори во „Великиот инквизитор“. Тој сака да им даде на луѓето  и чуда и леб, а тие, за возврат, ќе му ја предадат  слободата. Во сликата на „Великиот инквизитор“ Достоевски не ги предвидува само  тоталитарните режими на дваесеттиот век, туку и кревкоста на убавината како естетски идеал пред разорната сила на злото за кое за нас, луѓето на „модерните времиња“,  е симбол Аушвиц. Управителот на логорот можел да стрела во толпата затвореници  додека го  слушал Бетовен. Тука, во амбивалентноста на убавината, се среќаваат Адорно и Достовески. Адорно велеше дека културата  како уметност е највисокиот стремеж на човекот,  но како култура во која се случи Аушвиц таа е и отпад – симбол за моралниот пад на човештвото.

За Достовески се проблематични и сите социјалистички утопии  кои ветуваат дека ќе ги наситат гладните, дека ќе  создадат  рај на земјата. Со тоа тој само потсетува дека ѓаволот го искушуваше Христа во пустината со тоа што бараше да направи од камењата леб. „Великиот инквизитор“ кај Достоевски е уверен  дека  Христос згрешил кога одбил, велејќи, „човекот не живее само од лебот, туку и  од Словото Божјо“ (Матеј 4, 4). „Великиот инквизитор“ се согласил  камењата да ги преобрази во леб. За Достоевски само „Христос го носи во Себе и во Словото идеалот на убавината“ и затоа светот ќе биде спасен само кога тој ќе стане „убавината на Христа“. Таа не е ниту  убавината како естетичка, ниту убавината како етичка категорија. Само „потрагата по Бога“ може да го спаси светот, запишува Достоевски во белешките за „ Бесови“, затоа што смета дека без тоа, моралното чувство нема на што да се потпре. Овој проблем му беше познат и на Имануел Кант, иако моралното добро го постави како највисок закон. Нему му беше јасно дека без идејата на Бог не е возможна етиката, затоа  критичарите му префрлува дека откако Бог го „исфрли“ со силата на разумот во познајната теорија, тој пак го воведе на „мала врата“ во  етиката. На скептичниот Кант му беше јасно дека човекот е „криво дрво“ од кое  етиката тешко ќе создаде нешто совршено. Дваесеттиот век ги потврди  сите кошмари на „сонот на разумот“, како и сите искушенија на социјалистичкиот „рај на земјата“, но без верата во Бога. Токму затоа уште делува пророчки мислата на  Достоевски: „ако некој би ми докажал дека Христос е вон вистината, а дури и кога навистина би било така што вистината би  била вон Христа, тогаш повеќе би сакал да останам со Христа, а не со вистината.“