Ukraińscy uczniowie w Niemczech: Krytyka klas powitalnych
14 grudnia 2022
Anna Bobrakowa jest szczęśliwa. – „Mamo, możesz być ze mnie dumna, dostałem prawie same piątki”, powiedział niedawno mój syn – opowiada Ukrainka. Jej syn ma 15 lat i dwunastoletniego brata. Obaj uczęszczają do gimnazjum w Berlinie. Zostali tam przydzieleni do tak zwanych klas powitalnych, w których dzieci z zagranicy ze względu na brak znajomości języka niemieckiego uczą się początkowo oddzieleni od pozostałych kolegów z klasy.
Według Bobrakowej, która razem z synami uciekła zaraz po wybuchu wojny, to się sprawdza. – Od początku ani razu nie musiałam go upomnieć, codziennego chętnie szedł do szkoły – mówi w rozmowie z DW o swoim młodszym synu. Jego brat czasem nie jest jej zdaniem aż tak ochoczy do nauki, choć ma bardzo dobre oceny. – Często mówię swoim dzieciom, że będziemy musieli wracać do Ukrainy, jeśli się nie postarają w niemieckiej szkole. To pomaga – twierdzi.
Coraz więcej Ukraińców chce zostać
Po trzech kwartałach pobytu w Berlinie obaj chłopcy nie chcą wracać do Ukrainy. Nie tylko oni. – Wiemy, że 50 procent uchodźców wojennych chce tu pozostać – mówi Natalia Roesler z Federalnej Sieci Rodzicielskiej Migranckich Organizacji na rzecz Oświaty i Uczestnictwa (Bundeselternnetzwerk der Migrantenorganisationen fuer Bildung & Teilhabe, bbt). – Nawet dłużej niż przez dwa lata – dodaje.
To jest okres, w którym zgodnie z obecnym stanem prawnym uchodźcy wojenni korzystają w Niemczech z tak zwanej „ochrony tymczasowej”. Ich pozwolenie na pobyt jest początkowo ważne przez rok, ale może być dwukrotnie przedłużone automatycznie o kolejnych sześć miesięcy.
Każde dziecko musi chodzić do szkoły
Według Centralnego Rejestru Cudzoziemców (Auslaenderzentralregister, AZR) do listopada w Niemczech zarejestrowało się około miliona uchodźców z Ukrainy. Około 35 procent z nich to dzieci i młodzież do 18 roku życia, w większości w wieku szkolnym, trzeba więc zapewnić im nauczanie.
Natalia Roesler cieszy się, że ten obowiązek szkolny istnieje. Początkowo uchodźcy mieli z reguły nadzieję, że będą mogli szybko wrócić do domu. – Byli podekscytowani i siedzieli, że tak powiem, na walizkach. Jakiejś specjalnej ochoty, by dobrowolnie posyłać dzieci do niemieckiej szkoły nie było. Zwłaszcza, że istniała możliwość kontynuowania nauki online – mówi Roesler o swoich doświadczeniach.
O tym, co i jak jest nauczane, decydują landy
Nie wszystkie, ale około dwustu tysięcy ukraińskich dzieci znalazło miejsce w jednej z niemieckich szkół. O „wielkim osiągnięciu integracyjnym” mówi minister oświaty Szlezwiku-Holsztyna Karin Prien z CDU, której zdaniem integracja dokonała się w wielu miejscach „stosunkowo bezgłośnie”. Prien stoi dziś na czele Stałej Konferencji Ministrów Kultury, Oświaty i Nauki Landów w Republice Federalnej Niemiec (Kultusministerkonferenz, KMK). W tym gremium ministrowie 16 krajów związkowych uzgadniają zasady, które mają być jak najbardziej jednolite w niemieckich szkołach. Za oświatę w Niemczech odpowiedzialne są landy.
Dlatego też na poziomie federalnym nie ma w Niemczech żadnych wytycznych dotyczących sposobu nauczania dzieci uchodźców. W zależności od tego, gdzie mieszkają, bądź są włączane bezpośrednio do normalnych klas szkolnych, bądź też uczęszczają do oddzielnych klas powitalnych lub przygotowawczych. Gdzieniegdzie mogą zostać objęte regularnym nauczaniem, jeśli wystarczająco dobrze opanują język niemiecki. Istnieją jednak i takie landy, gdzie z zasady dzieci nawet przez rok nauczane są oddzielnie w klasach przygotowawczych.
– Ukraińcom trudne to zrozumieć – przyznaje Natalia Roesler. – Niektórych rodziców szokuje fakt, że w Niemczech jest szesnaście różnych systemów nauczania.
Krytyka klas powitalnych
W Ukrainie niemiecki jest obok angielskiego jednym z głównych języków obcych nauczanych w szkołach. Mimo to bariera językowa jest często znaczna. Na pierwszy rzut oka uczenie dzieci i młodzieży języka niemieckiego w klasach powitalnych wydaje się więc sensowne.
Naukowcy zajmujący się oświatą jednak to kwestionują. – Nauczanie języka jest ważne, ale odseparowywanie imigrantów w obrębie szkół ma w praktyce więcej negatywnych niż pozytywnych skutków – mówi Juliane Karakayali, profesor socjologii w Berlińskiej Ewangelickiej Szkole Wyższej (Evangelische Hochschule Berlin, EHB). Klasy powitalne są jej zdaniem systemem równoległym, niezintegrowanym z regularnym systemem szkolnym i stygmatyzującym uczniów. Wobec braku ustalonych programów nauczania, to od nauczycieli zwykle zależy, czego dzieci się nauczą.
Z klas przygotowawczych tylko niewielu trafia do gimnazjów
Karakayali od roku szkolnego 2015/16 zajmuje się oceną doświadczeń z klasami powitalnymi. Niemieckie szkoły sięgają już granic możliwości z powodu ogromnego braku nauczycieli i miejsca. – Ktoś gdzieś posadził tych uczniów i już nikt się nimi nie zajmuje w sensie perspektywicznym. Najważniejsze, żeby nie przeciążyć normalnego funkcjonowania szkoły.
Krytyka ta wpisuje się w badania prowadzone przez Instytut Badań Ekonomicznych imienia Leibniza (RWI Leibniz-Instituts fuer Wirtschaftsforschung). Wynika z nich, że sukces edukacyjny dzieci uchodźców w wieku szkoły podstawowej znacznie się pogarsza, jeśli uczęszczają do klas przygotowawczych zamiast do zwykłych. Dla dzieci z takich klas prawdopodobieństwo dostania się do gimnazjum jest mniejsze.
Nauczycielka opowiada
Sarah, 27-letnia nauczycielka szkoły podstawowej z Badenii-Wirtembergii, która prosi o niepublikowanie jej nazwiska, popiera tę krytykę. – Nie mamy żadnych wytycznych, czego i jak mamy nauczać – potwierdza w rozmowie z DW.
Od początku roku szkolnego we wrześniu uczyła ukraińskie dzieci w wieku od sześciu do dwunastu lat w klasie przygotowawczej. – W naszej szkole powstała druga klasa przygotowawcza dla dzieci, które mówią po arabsku lub turecku. Niestety, ponieważ mamy zbyt mało nauczycieli, musieliśmy te klasy połączyć ze sobą – opowiada.
Apel o szybką integrację
Te zajęcia mają niewiele wspólnego z normalnymi lekcjami w szkole. – Porozumiewam się z uczniami pomagając sobie rękoma i stopami oraz translatorem Google'a – relacjonuje Sarah. – Lekcje języka niemieckiego i matematyki prowadzone są na poziomie elementarnym, ale dzieci zbytnio różnią się od siebie wiekowo – dodaje. W konsekwencji nauczyciel tworzy dla każdego dziecka osobne pakiety zadań do rozwiązania.
Sarah jest głęboko przekonana, że dzieci uczyłyby się znacznie szybciej i o wiele lepiej, gdyby po krótkim okresie przygotowawczym, trwającym od dwóch do trzech tygodni, zostały włączone do regularnych klas. – Bo gdy pozostają ze sobą, to oczywiście mówią tylko w swoim języku – mówi. Jej zdaniem dobrze byłoby zatrudnić ukraińskich nauczycieli i pozwolić im uczyć razem z niemieckimi.
Bez magisterium i stażu nie ma szans
Ten sam postulat zgłaszają również naukowcy zajmujący się oświatą. Ale KMK ma z tym kłopot, mimo że zapotrzebowanie na dodatkowych nauczycieli szacuje na 30 tysięcy. Powołany już w marcu przez KMK zespół zadaniowy pracuje nad pomysłami, w jaki sposób z pomocą intensywnych kursów językowych i poprzez dopasowanie ich kwalifikacji ukraińscy nauczyciele mogliby zostać włączeni do nauczania.
Taki program jednak nie wystarczyłby, żeby postawić ich na równi z niemieckimi nauczycielami. Podczas gdy w Ukrainie wystarczy, że nauczyciel ma za sobą jedynie studia licencjackie, w Niemczech musi mieć ukończone studia magisterskie i staż nauczycielski, czyli praktyczne szkolenie, która trwa kolejnych 18 miesięcy. – Nic się nie zmieniło. To jest wymagane minimum, żeby wejść do niemieckiego systemu szkolnego – podkreśla przewodnicząca KMK Prien.
Gorsze stanowisko, gorsza płaca
Trzy tysiące ukraińskich nauczycieli pracujących dziś w niemieckich szkołach są zatrudnione głównie jako „jakoś tam określony personel pedagogiczny” – ubolewa Karakayali. Z odpowiednio niższym wynagrodzeniem. Nauczycielka szkoły podstawowej Sarah może tylko kręcić głową. – Chodzi przecież o dzieci! Mamy tak rażący niedobór nauczycieli, że trzeba znaleźć bardziej elastyczne rozwiązania – przekonuje.
Zwłaszcza, że zdaniem ekspertki do spraw oświaty Juliane Karakayali byłoby ważne, żeby ukraińskie dzieci i młodzież były uczone również w swoim języku ojczystym i zgodnie z ukraińskim programem nauczania. W przeciwnym razie grozi, że stracą kontakt z własnym systemem szkolnym. W lekcjach ukraińskiej szkoły online można nadal brać udział, jednak maleje gotowość do zajmowania się tym w godzinach popołudniowych, poza niemieckim programem nauczania. Szczególnie dotyczy to tych młodych ludzi, którzy zadecydowali, że chcą pozostać w Niemczech.