Альгерд Бахарэвіч: Быць беларусам - гэта прыгожа

Альгерда Бахарэвіча добра ведаюць у Нямеччыне - тут надрукаваныя многія яго творы. 22 чэрвеня 2021 года яго ўзнагародзілі нямецкай прэміяй імя Эрвіна Піскатара за раманы "Сарока на шыбеніцы", "Сабакі Еўропы" і эсэістыку. Сёлета ягоны зборнік эсэ пад назвай "Яны ўжо прайгралі" ("Sie haben schon verloren") выйшаў у нямецкім выдавецтве edition.fotoTapeta. У ім пісьменнiк разважае пра цяперашнюю сітуацыю ў Беларусі.

DW: Альгерд, вы доўга жылі ў Нямеччыне. Як цяпер змянілася стаўленне да Беларусі на Захадзе?

Альгерд Бахарэвіч: Я жыў у Нямеччыне з 2007 па 2013 год і мушу сказаць, што тады сітуацыя была абсалютна іншая - нават немагчыма параўнаць з тым, якая цікавасць цяпер у Нямеччыне да Беларусі. Тады, па-першае, у Нямеччыне не было такой медыйнай увагі да Беларусі. У нас тады была спроба рэвалюцыі, былі пратэсты, пра якія напісалі ўсе сусветныя, усе еўрапейскія медыі. Але як толькі пратэсты сціхлі, увага да нашых пратэстаў у заходніх медыях адразу ж знікла. А цяпер гэтая цікавасць настолькі трывалая, стабільная, што параўноваць немагчыма. Мушу сказаць, што тады абсалютна іншая сітуацыя была з беларускай дыяспарай - і ў Нямеччыне, і ў Аўстрыі. Тады проста вельмі шмат людзей, якія з’ехалі ў нямецкамоўныя краіны, пераставалі адчуваць сувязь з Беларуссю. Гэта была хутчэй спроба пазбыцца сваёй беларускай ідэнтычнасці. Беларуская ідэнтычнасць успрымалася як нагода для нейкага сораму. Большасці людзей хацелася як мага хутчэй забыць, адкуль яны прыехалі і як мага хутчэй зрабіцца грамадзянамі іншай дзяржавы, увабраць у сябе культуру, інтэгравацца.
Гэта не было прыгожа ў той час - быць беларусам, мець беларускую ідэнтычнасць на Захадзе. Яна была вельмі размытая, і я ведаю шмат гісторый, калі людзі ў тыя гады - проста каб не ўступаць у нейкія спрэчкі, у доўгія аповеды - проста прызнавалі спакойна, што яны з Расеі. І такі адказ усіх абсалютна задавальняў - як немцаў, так і беларусаў. Што мы маем цяпер? Цяпер мы маем каласальны нацыянальны ўздым як у Беларусі, так і сярод дыяспары. Цяпер быць беларусам - гэта прыгожа. Цяпер дзякуючы створанай заходнімі медыямі прыгожай карцінцы Беларусь пазнавальная ў свеце. Гэта вельмі прыгожы, але ў той жа час і вельмі трагічны вобраз. Вобраз людзей, якія выходзяць супраць узброенай дзяржаўнай машыны, узброеных да зубоў бандаў паліцэйскіх. Выходзяць бяззбройныя, выходзяць са сцягамі, выходзяць з сваёй прагай свабоды, сваімі прыгожымі, адкрытымі, вельмі сумленнымі вачыма, тварамі. Цяпер я думаю, што наадварот беларусы ў Нямеччыне і Аўстрыі ганарацца тым, што яны паходзяць з такой пазнавальнай краіны. То бок Беларусь нарэшце займела свой вобраз у свеце, і гэта вельмі чалавечны, выразны вобраз. Адбылося яшчэ вельмі шмат зменаў. Напрыклад, стаўленне да беларускай мовы. Цяпер ніхто і не пытаецца: у вас у Беларусі што, свая мова ёсць? Або свая літаратура? То бок людзі ў Нямеччыне і ў Аўстрыі дастаткова добра інфармаваныя, што ў нас гэта ўсё ёсць. Практычна ўсе ведаюць колеры беларускага нацыянальнага сцягу. Тады гэтага ўсяго не было. Тады нават на сустрэчы дыяспары у Нямеччыне прыходзіла вельмі мала людзей. І нават часам больш прыходзіла немцаў, чым саміх беларусаў. Неяк не прагнулі людзі сустракацца з суайчыннікамі.

- У сваім новым эсэ пра фашызм вы пісалі, што фашыст - гэта "той, хто ўжо не можа да нас вярнуцца". Вы лічыце, для такіх людзей няма дарогі назад?

- Калі чалавек перайшоў нейкую рысу, за якой пачынаецца расчалавечванне іншых, калі ён аднойчы прызнаў гэта ў сабе, то, напэўна, застанецца спакуса на ўсё астатняе жыццё - ставіцца так да іншых людзей. То бок можна, безумоўна, каяцца, можна змяніць свае погляды, але ў тым, напэўна, і праклён чалавека, што ягонае мінулае заўсёды застанецца з ім - ягоныя ўчынкі, тое, што ён зрабіў. І тут ёсць вялікая праблема - кім чалавек сябе ўяўляе. Калі ён уяўляе сябе смяротным, калі ён уяўляе сябе істотай, якой валадараць нейкія найвышэйшыя сілы, то гэта адно. А вось калі ён сябе ўяўляе звышчалавекам, калі ён упэўнены, што ягоныя ідэі, ягоны светапогляд будуць ісці далей у часе і прасторы, будуць неяк развівацца, то гэта зусім іншае. Я думаю, у самім фашыстоўскім светапоглядзе ёсць нейкая такая непарушнасць прынцыпаў, вечная ўпэўненасць у правільнасці таго, што ты робіш. Фашызм як ідэалогія - гэта такі ідэалізм, пабудаваны на зле. Гэта непарушная вера ў тое, што ты робіш правільна, і дзеля гэтага правільна ты гатовы забіваць, расчалавечваць. Ёсць такое выслоўе "гісторыя мяне апраўдае", "гісторыя пакажа, што тое, што мы рабілі, было правільным, што мы займаліся ачышчэннем нейкага чалавечага смецця". Такая вера ў звышчалавека.
Але гэта мы зараз разважаем пра фашызм у заходнім сэнсе слова. У сваім эсэ я пішу, што гэты "лукашэнкаўскі" фашызм, усходнееўрапейскі фашызм 21-га стагоддзя ўсё-такі мае сваю спецыфіку. Фашызм - гэта заўсёды вялікая ідэя. Няхай сабе гэтая ідэя, пабудаваная на зле, але ўсё роўна гэта ідэя. Ідэя нейкай велічы, нейкага вялікага ўнёску ў гісторыю, згуртавання людзей вакол чагосьці. Найвялікшыя фашыстоўскія лідары на Захадзе заўсёды думалі пра будучыню, мелі нейкі вобраз будучыні, якую гэты фашызм зможа пабудаваць. Што тычыцца беларускага фашызму, то ніякай ідэі ў ім абсалютна няма - ні вялікай, ні мізэрнай. Ёсць толькі адна ўбогая ідэя, якую нават ідэяй назваць складана: гэта ідэя захавання ўлады адным чалавекам як мага на даўжэйшы час. [...] То бок ніякага вобразу будучыні ў іх няма. І менавіта гэта ёсць прычынай, што яны абавязкова неўзабаве прайграюць. Ім няма вакол чаго аб’яднаць людзей.

- Для каго меркавалася вашая новая кніга па-нямецку?

- Безумоўна, гэта кніга для нямецкіх чытачоў, для тых, хто хоча больш ведаць, што адбываецца ў Беларусі. А цікавасць да падзей у Беларусі цяпер зноў вельмі вялікая ў Нямеччыне, Аўстрыі ды і ўва ўсім свеце. Пасля захопу самалёта з Раманам Пратасевічам зноў ёсць цікавасць да Беларусі, зноў медыі пра нас пішуць і гавораць вельмі шмат. Так што я думаю, гэтая кніга для нямецкіх чытачоў, але таксама, напэўна, і для тых беларусаў, якія жывуць у Нямеччыне і Аўстрыі, у нямецкамоўных краінах. Таму што, наколькі я бачу, людзям з дыяспары таксама вельмі цікава чытаць, што выходзіць па-нямецку пра нашую краіну, пра нашую рэвалюцыю.

- Вы пішаце пра тое, што "права вырашаць, дзе фашызм, а дзе не, ніколі не павінна належаць уладзе". Якая, на ваш погляд, ідэальная ўлада цяпер была б для Беларусі пасля Лукашэнкі?

- Я мяркую, што ідэальнай улады наогул не бывае. Для мяне асабіста нейкім прыкладам прытомнай улады - а можна казаць толькі пра прытомную ўладу - ёсць заходняя дэмакратыя, напэўна, не амерыканскага, а заходнееўрапейскага ўзору. Пандэмія вельмі добра паказала, якой мусіць быць улада: улада мусіць думаць пра сваіх грамадзянаў, абараняць іх у складанай сітуацыі. Гэта яе галоўная задача. Дзеля гэтага мы яе гатовыя цярпець. Калі яна не выконвае гэтай функцыі, то я думаю, што ў людзей ёсць поўнае права такую ўладу мяняць. Для мяне, напэўна, ідэальная дзяржава ў дадзенай сітуацыі - гэта тая дзяржава, дзе дазволена ўсё, што не робіць шкоды іншым людзям.

- Ці можна назваць Ваш пераезд у Аўстрыю вымушанай эміграцыяй?

- Я думаю, што слова "вымушаны" тут будзе дарэчы, а слова "эміграцыя" - не, бо мы ўсё-такі з Юляй (паэтка Юля Цімафеева - жонка Альгерда Бахарэвіча. - Рэд.) не лічым, што мы эмігранты. Па-першае, мы тут атрымалі стыпендыю ад горада Граца. І фактычна гэта проста запрашэнне горада Граца пажыць нейкі час тут, папрацаваць у спакойнай атмасферы і зрабіць штосьці для сваёй краіны, таму што людзі культуры і літаратуры могуць нешта рабіць, дзе б яны ні знаходзіліся. Усё-такі мы жывем у эпоху інтэрнэту, пісаць тэкст ты можаш і тут таксама. Я думаю, што нашая місія цяпер - інфармаваць свет пра тое, што адбываецца ў Беларусі дзякуючы ўсім нашым кантактам і сувязям і нашым выступам, нашым публікацыям. Я думаю, за гэты час мы вельмі шмат людзей інфармавалі, прымусілі задумацца, што гэта такое, прымусілі неяк аналізаваць беларускія падзеі.

Але слова "вымушаны", натуральна, будзе слушным у дадзеным выпадку, таму што яшчэ ўлетку 2020 года мы нікуды з’язджаць не збіраліся, мы збіраліся жыць у Беларусі і займацца літаратурай, штосьці арганізоўваць, публікавацца і працаваць на беларускім культурным полі. Але ў канцы лістапада зрабілася ясна - прынамсі, мне - чым усё скончыцца. І ў той жа час мне было ясна, што ўсё яшчэ толькі пачынаецца. І заставацца ў Беларусі для нас было сапраўды небяспечна. Мы публічныя людзі, мы гэтую рэвалюцыю падтрымалі, нашыя галасы былі чуваць. Мне асабіста было вельмі страшна напрыканцы восені. Мы як жывыя ўдзельнікі - не проста сведкі - таго, што адбывалася ў Беларусі, усё гэта бачылі, перажывалі. Вельмі шмат нашых сяброў і калег былі рэпрэсаваныя. Думаю, гэта было пытаннем часу. Мне было страшна за блізкіх людзей - за маіх бацькоў, сваякоў, за жонку. Час паказаў, што я не памыляўся. Усё, на жаль, так і сталася. Апошнія падзеі ў маёй творчай біяграфіі паказалі, што ўсё яшчэ нават трошкі больш абсурдней. То бок я не бачу, як бы я мог сябе выяўляць як аўтар, калі б я цяпер знаходзіўся ў Беларусі. Фактычна я б не мог публікавацца.

- Ці збіраецеся Вы ў бліжэйшы час вяртацца ў Беларусь?

- Пакуль што ў Беларусь я вяртацца не збіраюся. Я думаю, што там усё-такі для мяне і для маёй сям’і небяспечна. Усе нашыя сябры, знаёмыя, калегі і чытачы пішуць мне, што вяртацца сюды пакуль не варта. Я буду спрабаваць рабіць нешта тут. Усе гэтыя месяцы, якія я жыву ў Аўстрыі, я практычна займаюся выключна беларускай тэмай. Я пішу выключна пра Беларусь і пра нашую рэвалюцыю. І напэўна, вярнуся я ў Беларусь толькі тады, калі буду адчуваць і разумець, што гэта нейкі апошні прытулак мой, які застаўся на гэтай зямлі, што больш мне проста няма куды ехаць. Або натуральна, мы вернемся, калі рэвалюцыя пераможа.

Глядзіце таксама: