Bolje da ne pevaš

Jovan Nikolić

Početkom osamdesetih imao sam ugodu da prisustvujem festivalu klapa u Omišu. Kada bi krenuli piano vodeći altovi ili falsetni kontratenori, otvorile bi se duše slušatelja kao otvaračem kutija sardina; podržala bi ih zatim terca tenora, najposle sazvučju harmonije, pridodali basovi od kojih bi vibrirala i zazveckala staklad boca, karafa i čaša na policama iza šanka. Vibriralo je i u grudima na pisme sa kontrade.

I danas sam sklon da pomislim da je klapsko pevanje bilo i ostalo najviši domet grupnog vokalnog pevanja u našoj nekadanjoj državi te da su se tamo primili uticaji iz Italije, koja se u udžbenicima smatra kolevkom muzike. Peva se višeglasno, a kapela, bez pratnje instrumenata, izvorno „na uvo“, što znači bez dirigenta. Skupina pevača koji čine jednu klapu je obično od 5 (kvinet) do 8 (oktet). Nezaboravne behu klape „Omiš“, „Šibenik“, „Split“, „Korčula, „Sinj“ i pesme „Splitska noć“, „Ćale moj“, „Vela Luka“, „Kad su tekle stare ure“… Vođen isključivo subjektivnom percepcijom muzike ostavljam na miru kajkavske i čakavske pesme iz Krapine čije su mi disharmonične melodije škripale kao staklom komad stiropora i izazivale nelagodu u sluhu i stomaku. U Hrvatskoj se takodjer u to vreme nije primio pelcer novokomponovane narodne muzike.

Ali u Bosni jeste i o tome ću, možda, docnije. Doduše grad Mostar u Hercegovini, usvojio je tradiciju klapa i 70-tih godina, iz grada na Neretvi, Klapa Mostar je jedared odnela pobedu na festivalu u Omišu. Međutim legendarni sarajevski festival narodne muzike bio je festival „Ilidža“. Tamo je neprikosnoveni gospodar bio Safet Isović sa njegovim nazalnim, mekim glasom i pevanjem prepunom ukrasa i trilera, koje je docnije preuzeo mlađahni Šaban Šaulić u Srbiji a za njim i mnogi ostali epigoni. Na tom festivalu je prvu afirmaciju, ovacije i neverovatnu naklonost publike doživeo romski interpretator Muharem Serbezovski, poreklom iz Skoplja, rođen u najvećoj romskoj enklavi na Balkanu, opštini Šuto Orizari, popularnoj „Šutki“.

U srcu Bosne pevala se prvenstveno gradska ljubavna pesma Sevdahlinka (naziv potiče od arapske reči „sawda“ što znači „crna žuč“). U turskom jeziku, ovaj pojam se veže za melanholično raspoloženje - Karasevdah. Sevdalinka se jednostavno u Bosni zove i „sevdah“, zračenje čežnje, ljubavnog žara, ljubavnih jada. Autori sevdalinki su nepoznati, tj. sevdalinka je nastajala u narodu, te se generacijama prenosila i uobličavala. U doba Turske vladavine u našim krajevima u XIV i XV veku, bez saza i sevdahlinke se nije moglo zamisliti sijelo, akšamluk ili teferič.

Mi smo doživeli, doduše kao deca, turneju Bosnom i ja se sećam da sam u Bosanskom Brodu sa šetališta gledao kako se neki čovek utapa u golemoj reci, sa čije je druge strane bio još jedan brod - Slavonski. Majka nikada nije poverovala toj mojoj priči. – Opet izmišljaš? Kako se sećaš glavonja glavati, kada si tada imao tek četiri godine?! A ja evo do danas pamtim kako je Savom dugo plovio njegov šešir. Pamtim i vrelo sunce na terasi hotela „Bristol“ u Mostaru, golemi strah da pređem preko mosta iznad Neretve, ukus sočnih baklava, prvu posetu pravoj fudbalskoj utakmici u Tuzli, te gustu maglu sa prozora hotela „Evropa“ u Sarajevu. Mogu prizvati onu tihu jezu ali i očaranost unjkavim zavijanjem mujezina koji je pozivao na akšam namaz sa vrha minareta u Doboju. I danas kad me pridavi jugonostalgija, te jureći po muzičkim portalima, stanem da gustiram pesme-oldtajmerke, sve mi se čini da mnogi od negda popularnih pevača narodne muzike u svom načinu pevanja sadrže koječega od melizmatskih ukrašavanja i orijentalnog tonaliteta glasa onoga mujezina.

*

Saz, stari istočnjački (persijski i turski) žičani muzički instrument, je vrsta oveće tambure sa dugačkom drškom. U bosanskim krajevima najviše se upotrebljavao saz sa šest žica. Prvi par žica se upotrebljavao za solo muziciranje, dok se u istom momentu druge upotrebljavahu kao pratnja. Takav isti svirao je, imali smo priliku videti i čuti u filmovima Emira Kusturice. U filmu „Sjećaš li se Doli Bel“, Pavle Vujisić peva sevdahli pesmu „Teško meni u Saraj‘vu sama“, a u filmu „Otac na službenom putu“ u završnoj sceni mogla se čuti (ovoga puta uz pratnju gitare i harmonike) veoma stara sevdah pesma „Ferman stiže iz Stambola“.

Sazevi su ukrašavani srebrom, tako što su se vezli ornamenti srebrnom žicom i kitili biserima, u narodnim pesmama nazivani „sedefli ili „biserli tambura“. Muziciranje je sićano kuckanje uz žice saza koje se melodijski prepliću sa glasom sevdalije-sazlije, ali tako da glas uvek prednjači ispred zvuka instrumenta. Prisutnost saza je verovatno i uticala na formiranje duha sevdalinke, odnosno „ravne pesme“, muzičke forme u okviru sevdalinke i način njenog izvođenja. Termin „ravna pjesma“ ne označava silabičnu, jednostavnu melodiju, već je sinonim za široku pesmu, sa jednim melodijski obrascem, a za više tekstova. Tako da bi se pažljivim preslušavanjem mogla ustanoviti gotovo istovetna muzička matrica na tekstove danas najizvođenijih sevdalinki: „Došla voda od brijega do brijega“, „Mujo kuje konja po mjesecu“, „Čudna jada od Mostara grada“ ili „Moj dilbere kud se šećeš“!

Sevdalinku su, uz saz, izvodili isključivo muškarci, dok su žene sevdalinku pevale bez instrumentalne pratnje, najčešće u kućama, njihovim tradicionalno određenim staništima. Često se saz poistovjećuje sa šargijom, a ustvari radi se o dva različita instrumenta. Šargija ima kratku, a saz dužu dršku. Glavna razlika je u perdetima (pragovima), koji su drugačije postavljeni kod saza nego kod šargije. Zbog toga su i tonovi koji se dobijaju drugačiji.

U muzičkom pogledu sevdalinku odlikuje lagani, spori ili umereni tempo (rubato), i razvijena melodija sa mnogo melizama (ukrasa) što ostavlja melanholičan osećaj kod slušalaca. Svojom strukturom sevdalinke su veoma kompleksne pesme, nabijene emocijama, a tradicionalno se izvode sa strašću i duševnosti dostojne Bluza nastalog od Gospel pesama afroamerikanaca ili portugalskih Fado pesama.

Po dobroj tradiciji očeva orkestra, gostovali su za vreme njegovog službovanja po Bosni čuvene sazlije Nazim Isanović iz Banja Luke, Zuhdija Hasanagić iz Zvornika i Avdo Vrabac iz Tuzle. Ismet Alajbegović- Šerbo i Jovica Petković, poznati harmonikaši takođe su bili redovni gosti , ali su čini mi se češće obilazili moga dedu, dok je još imao mandat violiniste, da saliju po koju meku šljivu u osećajne i napaćene duše. I taj bi se merak, uz meze i tiho muziciranje produžavao do u sabah zoru do prvih džezvi kahve, i savitom hercegovačkom škijom natašte srca ,kako je on sam pripovedao svome unuku. Iz očevih pripovesti upamtio sam da su mu omileli u muzičkim gostovanjima po Bosni ostali Himzo Polovina, „Moj dilbere kud se šećeš“, Zaim Imamović, istinski bard i pionir posleratne renesanse sevdalinke „Snijeg pade na behar na voće“, Zehra Deović te da je mnogo voleo slušati Zekerijaha Đezića, „Razbolje se šimšir list“ i Himzinu interpretaciju pesme „Evo ovu rumen ružu“ kao i Beba Selimović „Djevojka sokolu zulum učinila“. Njegovim, te posledično mojim sećanjima potaknut, citiram jedno od najboljih tumačenja sevdalinke, Himza Polovine, koje sam igde pročitao:

„Nije dovoljno samo korektno otpjevati pjesmu. Ima tu još nešto. Treba prodrijeti u unutrašnje tkivo pjesme. Pjesma ima svoje slojeve kao majdan. A svaka, pa i najlošija pjesma ima svoju utrobu kao što je imamo vi i ja. Do te utrobe treba znati prodrijeti. Treba htjeti prodrijeti. Kad se pozabavite tom 'geologijom' ili takvom 'anatomijom', pa kad vi uđete u pjesmu i pjesma uđe u vas, pa kad takvu pjesmu ispustite prema drugima, onda će i drugi shvatiti da to nije tek pjesma radi pjesme, nego i više od toga. Dakle, pjesmu treba 'donijeti'."

*

Tekstovi sevdalinki, koji su uglavnom posvećeni zaljubljivanju i nikad ostvarenoj i vazda nesretnoj ljubavi, silinom muških nagona spram nedosanjanih, nevidljivih žena i njinim, zatomljenim čarima. Njen ljubavno-melanholični sadržaj stalno je u dosluhu sa metafizičkim i mističnim. Ona se vrti između ljubavi i smrti, poput grčkog tragičkog epa. Slavoluk lepoti u izmicanju, nedohvatu, jednom rečju ženočežnjivosti. Jer, u gradskim mahalama, kuće su se delile na ženski deo kuće - haremluk i muški deo – selamluk, veoma se poštovala privatnost. Stoga su žene bile zaštićene od radoznalih muških pogleda i kuće su bile ograđene visokim zidovima. U jednom dopisu splitskog kneza venecijanskim vlastima iz XVI veka o slučaju zabranjene ljubavi između hrišćanske devojke Mare Vornić i muslimanskog mladića Fadila, navodi se i prvi zabeleženi tekst jedne sevdalinke koji u današnjoj transkripciji glasi:

Zaljubi se Turčin u našu golubicu./ Ja sam Turčin./
Lice joj je bijelje od mojega voska, a ljepše od ruža što sam ocijedio".

Sevdalinka je ostavila traga i u popularnoj zabavnoj muzici. Pesmu „Mujo koje konja po mjesecu“ su izvodili Josipa Lisac i Zdravko Čolić. Čuvenu pesmu Emina nastalu na tekst mostarskog poete Alekse Šantića koju je napisao pod utiskom lepote Mostarke Emine Sefić, udate Koluder, pevao je dubrovački kantautor Ibrica Jusić. On je otpevao i pesmu „Lijepi li su mostarski dućani“, koju danas u kućnoj radinosti interpretira i legendarni Džoni Štulić. Kemal Monteno i Hari Varešanović pevaju nadaleko poznatu sevdalinku „Kad ja pođoh na Bentbašu“. Pop-rok grupa „Indeksi“ preradila je staru pesmu „Voljelo se dvoje mladih“ u „Žute dunje“, a Jadranka Stojaković još jednu Šantićevu pesmu „Što te nema“.

Navodim za kraj stihove jedne, mom ocu otprva omilele sevdalinke:

Imal' jada ko kad akšam pada
kad' mahale fenjere zapale,
kad saz bije u prve jacije
kad tanani dršću šedrvani,
a sa đula jeca glas bulbula?

Aman jada kad akšam ovlada,
u minute kad bulbuli šute,
kad bol sanja sred đulova granja,
a dert guši i suze osuši!

Usne same kad šapću iz tame:
Gonđe moje, dal' još mislš na me?"
usne male kad šapću bez daha:
'Aman luče, mrijem od sevdaha!

Van Bosne bi se u ona stara vremena i među pevačima znalo reći: Ako kročiš u Bosnu naj ti je bolje da ne pevaš.