Psi lutalice važniji od povratnika

Nakon genocida u Srebrenici, slučaj Prijedora sigurno obeležava jedan od najmračnijih delova novije istorije Bosne i Hercegovine. Prelepi pejzaži tog grada na zapadu BiH, na obalama Sane, ispod Kozare, kriju najstrašnije zločine, one koje Evropa i svet nisu videli još od kraja Drugog svetskog rata. U zamahu ratnog ludila početkom 1992. godine, na području Prijedora formirano je oko 20 većih i manjih koncentracionih logora za nesrpsko stanovništvo. Najozloglašeniji po mučenju, premlaćivanju, silovanju i ubijanju zatvorenika bili su Omarska, Keraterm, Trnopolje i Manjača. Prema podacima Komisije za nestale osobe, procenjuje se da je na području Prijedora ubijeno više od 4.000 ljudi, većinom Bošnjaka i Hrvata.

„Prijedor bi trebalo nominovati za Ginisovu knjigu rekorda, jer je to grad sa najvećim brojem osuđenih ratnih zločinaca“, kaže za Dojče vele Mirsad Duratović, odbornik u skupštini grada Prijedora. „Specifičnost je u tome što je svih 48 presuda za ratne zločine izrečeno upravo Prijedorčanima, koji su te '92. godine odlučili da dignu ruku na svoje susede“. Mirsad Duratović uspeo je da preživi strahote logora Omarska, Trnopolje i Manjača. Njegov mlađi brat nije imao sreće. Ubijen je. Imao je 15 godina. Ubijeni su mu i otac, deda, stričevi, ukupno 47 članova uže i šire familije. Ostatke većine njih pronašao je tek pre tri godine, u masovnoj grobnici Tomašica.

Diskriminacija povratnika

Prošlost ga, kaže, ne sprečava u nameri da živi normalno, da se bori za pravdu i pronalaženje žrtava koje kriju neke još neotkrivene masovne grobnice, ali i pronalaženje onih koji su zločine počinili. Život povratnika u Prijedor, tvrdi Duratović, nije lak, jer aktuelne vlasti uvek nađu načina da bar malo otežaju neke inače banalne stvari. „Jedan od primera diskriminacije povratnika jeste i gradski budžet. Tako je odlučeno da iz budžeta za ovu godinu budžetska stavka za brigu o psima lutalicama iznosi 121.000 konvertibilnih maraka, a budžetska stavka za podršku povratku 100.000“, kaže Duratović.

Na području Prijedora pre rata je živelo nešto više od 112.000 stanovnika, od čega oko 50.000 Bošnjaka. Prema prijavama boravka vratilo se nešto više od 33.000, ali se smatra da u Prijedoru danas živi tek nekih 10.000-12.000 Bošnjaka. Većina onih koji su preživeli ratne strahote danas živi u zemljama širom sveta, a u Prijedor i sela oko njega navraćaju za vreme godišnjih odmora.

Razlike u gradu su vidljive. U centru Prijedora nalazi se nekoliko povećih spomen-obeležja palim srpskim borcima, ali nijedan posvećen Prijedorčanima ubijenim ispred svojih domova ili u obližnjim logorima.

Treba li se sećati ubijene dece?

Povratnici Bošnjaci već nekoliko godina insistiraju da u centru grada bude postavljen spomenik deci ubijenoj u Prijedoru. Gradske vlasti tu inicijativu uporno odbijaju. Kako kaže Fikret Bačić, predsednik Inicijativnog odbora za izgradnju spomenika, na tom obeležju bi se našla imena 102-je ubijene dece Prijedora različitih nacionalnosti. Na spomeniku bi se našla i imena Fikretove šestogodišnje ćerke i dvanaestogodišnjeg sina koje su pripadnici vojske i milicije bosanskih Srba ubili na kućnom pragu, zajedno sa njihovom majkom. Njihova tela Fikret još nije pronašao.

„U Prijedoru se grade spomenici Srbima, srpskim borcima, srpskim žrtvama... što mi ne smeta, ali je to probudilo u meni želju da se naprave i spomenici žrtvama bošnjačke i hrvatske nacionalnosti. Znam da su takve inicijative već pokretane i odbijane. Pošto je ubijeno i moje dvoje maloletne dece, došao sam na ideju da iniciram izgradnju spomenika ubijenoj deci. Najmlađe ubijeno dete u Prijedoru imalo je dva meseca, a najstarije 17 godina“, kaže Bačić za Dojče vele, čudeći se tome što neko nema sluha ni razumevanja ni kada je reč o ubijenoj deci.

Pre dve godine pokrenuo je pravnu proceduru, prvo peticijom, te se sa više od 1.100 prikupljenih potpisa obratio gradskoj upravi, koja na sve načine pokušava da izbegne raspravu po tom pitanju, pravdajući se već zaključenim urbanističkim planovima, neodgovarajućim zakonskim procedurama i slično. U slučaj su se uključili i ombudsman za ljudska prava, kao i „Transparensi internešenal“. Gradski oci su, doduše, ponudili dve alternativne lokacije, u dva prigradska naselja, sa većinskom bošnjačkom populacijom. Slučaj će, najverovatnije, da završi na sudu.

Ozbiljan nedostatak kulture sećanja

Problemi u vezi sa izgradnjom spomenika ubijenoj deci, smatra Goran Zorić, izvršni direktor prijedorskog Centra za mlade KVART, izviru iz problema suočavanja s prošlošću i ozbiljnog nedostatka kulture sećanja. Zajedno sa mladima različitih nacionalnosti i opredeljenja, Goran i KVART pokušavaju da razbiju predrasude i različitosti, i da osnaže proces tranzicione pravde, da govore i prihvataju istorijske činjenice, suočavaju se sa istinom i sećaju žrtava.

„Pitanje je koliko mi kao društvo uopšte možemo da se adekvatno nosimo sa pitanjima memorijalizacije, sa pitanjima politike sećanja i sa problemom izgradnje drugačijih kultura sećanja na ovako niskom nivou društvene svesti, na ovako niskom nivou obrazovanja i nedostatka potrebe da se racionalno pristupi društvenim problemima“, smatra Zorić. S druge strane, dodaje, „Prijedorčani su dobar primer negiranja žrtava kroz formiranje politika sećanja koje su forsirale isključivo memorijalizaciju jednih žrtava u jednostranom pogledu na događaje iz proteklog rata“.

KVART pruža snažnu podršku inicijativi za izgradnju spomenika ubijenoj deci, ali i drugim prijedorskim civilnim žrtvama rata, mahom Bošnjacima i Hrvatima. Spominje i slučaj memorijalnog obeležja kod Osnovne škole u Trnopolju, u kojoj je 1992. godine bio koncentracioni logor. U neposrednoj blizini nekadašnjeg logora podignut je spomenik palim borcima Vojske Republike Srpske, a do dan-danas nije odobreno postavljanje spomen-obeležja žrtvama trnopoljskog logora.

Političke podele jače od etničkih

Zorić smatra da je to još jedan dokaz održavanja nacionalističkih narativa, ali i dokaz da su političke podele i interesi u Prijedoru jači od onih nacionalnih. „Postavlja se pitanje zašto je zvaničnicima Skupštine grada, Bošnjacima, takođe stalo da ne dođe do izgradnje spomenika? Jasno je da stvarna podela stoji po nekim drugim uzusima, po drugim aršinima, a to su građani protiv političara, protiv institucija gde je u Prijedoru jasno da, bez obzira na neku nacionalnu pripadnost, pripadnost političkoj klasi danas jeste podloga za kreiranje svih stavova i interesa koji su u interesu te političke klase, a ne građana“, zaključuje Zorić.

Bez obzira na poteškoće i sjećanja, povratnici nastavljaju život u Prijedoru. Premda često susreće i ljude koji su ga mučili, novinar Rezak Hukanović takođe nastavlja da živi i raditi u tom gradu. Priseća se kako je u Omarskoj, zajedno sa tada 16-godišnjim sinom, preživeo mučenja kakva „tri normalna, zdrava i jaka čoveka ne bi izdržala“. Polomljene su mu ruke, rebra, lobanja, lice unakaženo, a sve je opisao u knjizi „Deseta vrata pakla“, koja je doživela nekoliko izdanja na više svetskih jezika.

„I danas na ulicama grada srećem ljude koji zaslužuju da budu zatvoreni. Srećem Dadu Mrđu, koji me je mučio“, kaže Hukanović i dodaje da ga ne zanima kako se oni osećaju kada slobodno hodaju gradom, prolazeći pored svojih nekadašnjih žrtava. Napominje da su u Prijedoru stradali i Srbi koji su se protivili politici etničkog čišćenja i štitili svoje komšije. Zato ga danas, zaključuje Hukanović, i zanimaju samo „stari, dobri Prijedorčani“.