Sanatsal direncin sembolü: Genco Erkal
31 Temmuz 2024
Tiyatro ve sinema sanatçısı Genco Erkal 86 yaşında yaşamını yitirdi.
Sanat dünyasının usta isimleri arasında yer alan Erkal'ın sosyal medya hesaplarından Nazım Hikmet'in Veda şiirinde yer alan dizeler paylaşıldı.
Paylaşımda, "Hoşça kalın dostlarım benim hoşça kalın! Sizi canımda canımın içinde, kavgamı kafamda götürüyorum. Hoşça kalın dostlarım benim hoşça kalın... Resimlerdeki kuşlar gibi dizilip üstüne kumsalın, mendil sallamayın bana. İstemez... Tek hecesiz elveda" sözlerine yer verildi.
Usta sanatçı bir süredir kan kanseri tedavisi görüyordu.
Engellemelere rağmen üretime hep devam etti
Sanat yaşamı boyunca üretim gösterdiği hemen her alanda engellerle karşı karşı kalan Genco Erkal, baskı ve sansüre karşı sanatsal direncin öncülerinden biriydi.
Genco Erkal 28 Mart 1938'de İstanbul'da dünyaya geldi. Daha Robert Koleji'nde okuduğu yıllarda tiyatro oyunları yazıp sahneleme başlayan Erkal, Türkiye'nin önemli özel tiyatro topluluklarında oyuncu ve yönetmen olarak çalıştı. Erkal, 1969'da Şevket Altuğ, Ferit Erkal, Mehmet Akan, Nurten Tuç ve Arif Erkin'le birlikte Türkiye'de politik tiyatronun gelişiminde öncü rol üstlenen Dostlar Tiyatrosu'nu kurdu.
Halk şairleri Bertolt Brecht ve Nâzım Hikmet başta olmak üzere Maksim Gorki'den Aziz Nesin'e, Peter Weiss'tan Haldun Taner'e, Tankred Dorst'tan Can Yücel'e usta yazarların oyunlarının yönetmenliğini üstlendi.
1965'te Rus yazar Nikolay Gogol'un Bir Delinin Hatıra Defteri adlı öyküsünü tiyatroya uyarlayıp Türkiye'de Batılı anlamda metne dayalı sahnelenen ilk tek kişilik oyun olarak sahneledi. Yıllar boyunca üç farklı yorumla sahnelediği bu eser, onunla özdeşleşti.
Tek kişilik oyunların ustası olarak tanınan Erkal, senfonik konserlerde de birçok yapıtı anlatıcı olarak seslendirdi.
1980-81 döneminin zor koşullarında çalışıp üretmeye devam eden Erkal, 1982'de Ali Özgentürk'ün yönettiği "At" ve 1983'te Zeki Ökten'in "Faize Hücum" filmleri ile "En İyi Erkek Oyuncu" dalında Antalya Film Festivali'nde iki kez Altın Portakal' aldı.
Tiyatro oyunları, filmler ve yasaklar
Erkal'ın toplumsal-politik çizgide ilerleyen tiyatro oyunları ve rol aldığı sinema filmleri pek çok kez yasaklandı.
30 Aralık 1974'te Dostlar Tiyatrosu'nca sahnelenen Genco Erkal'ın tek kişilik oyunu "Kerem Gibi"ye İstanbul Valiliği'nin "komünizm propagandası yapılıyor" yönündeki ihbarı üzerine İstanbul DGM Savcılığı tarafından soruşturma açıldı. Erkal'ın, Yaşar Kemal'in aynı adlı kitabından sahneye uyarladığı "Ağrı Dağı Efsanesi" oyunu da oyunda geçen "Kürt Beyleri" sözünden dolayı sansürlendi.
Erkal'ın başrol oyuncularından olduğu 1983 yapımı "Hakkari'de Bir Mevsim" filmi de Türkiye'de yasaklandı. Ferit Edgü'nün romanından uyarlanan, Erden Kıral'ın yönettiği ve görüntü yönetmeni Kenan Ormanlar tarafından yurtdışına çıkarılan film, Berlin Film Festivali'nde Gümüş Ayı ödülünü aldı.
Yakın dönemde ise Erkal'ın uyarlayıp yönettiği ve Tülay Günal'la beraber oynadığı, Zülfü Livaneli, Fazıl Say, Timur Selçuk, Cem Karaca, Edip Akbayram gibi usta müzisyenlerin de besteleriyle katkı sunduğu "Güneşin Sofrasında - Nâzım ile Brecht" adlı oyunun, İstanbul Kadıköy Lisesi bahçesindeki tarihi Mahmut Muhtar Paşa Konağı'ndaki gösterimi, 2016 yılında 15 Temmuz darbe girişiminin ardından ilan edilen olağanüstü hal (OHAL) çerçevesinde yasaklandı.
Erkal'ın 27-29 Ağustos 2021 tarihleri arasında Bozcaada'da düzenlenen NOTFEST Tiyatro Festivali'nde Bozcaada Kalesi'nde sahne alması da engellendi.
Cumhurbaşkanına hakaretten yargılandı
Aynı yıl Erkal hakkında Ayder Yaylası'nın yapılaşmaya açılması, Erdoğan'ın diploması ve başkanlık sistemiyle ilgili 2016 ve 2020 yıllarında paylaştığı üç tweet nedeniyle "cumhurbaşkanına hakaret" suçlamasıyla iddianame düzenlendi.
Genco Erkal duruşma sonrası yaptığı açıklamada, üzgün olmadığını hatta "düzeni eleştirme fırsatı bulduğu için çok mutlu olduğunu" söyledi. Dört yıl 8 aya kadar hapis cezası talep edilen Genco Erkal, Nisan 2022'de beraat etti.
Hakkındaki hapis isteminin ardından Nevşin Mengü'nün DW Türkçe kanalında yayımlanan programına açıklamalarda bulunan Erkal, Gezi Direnişi'nden sonra sanatın üzerindeki baskının giderek arttığını belirterek son dönemden şikâyetçi olduğunu şu sözlerle dile getirdi:
"Oynadığımız salonlardan çıkarıldık. Onlara ait belediyelerin salonlarına, üniversitelerin salonlarına, okulların salonlarına giremez olduk. Ya rektörler ya milli eğitim müdürleri bizi oralara sokmadılar. Hep böyle bir mücadele içinde oynayacak yer bulabilme sorunu…"
"Tüm bir ömür ışık saçtı"
Genco Erkal'ın hayatı, 2021'de yönetmen Selçuk Metin tarafından "Genco" adıyla belgesel haline getirilmişti. Belgesel, usta oyuncunun kariyerine ve hayatına ışık tutmuştu.
Piyanist ve besteci Fazıl Say da Erkal'ın vefatına dair yaptığı paylaşımda "Genco Erkal bu sabah vefat etti. En büyük sanatçımızı kaybettik. Başımız sağ olsun. Tüm bir ömür ışık saçtı, ışıklarda uyusun. Tek başına mücadelenin en büyük kahramanıydı. Ondan çok şey öğrendim. Türkiye onunla daha büyüktü" ifadelerini kullandı.
Kültür ve Turizm Bakanı Mehmet Ersoy, sanatçının vefatını sosyal medya hesabından "Usta tiyatrocu ve sinema oyuncusu Genco Erkal'ın vefatını derin bir üzüntüyle öğrendim. Merhuma Allah'tan rahmet, ailesine, yakınlarına ve tüm sanat camiasına başsağlığı dilerim" paylaşımıyla duyurdu.
PÜ,HS