Ide li Varšava u smjeru "Polexita"?

„Izašli smo na kraj sa Grčkom Alexisa Tsiprasa, tako da ćemo moći živjeti i sa Kaczynskijevom Poljskom", mislili su EU diplomate 2015. nakon izborne pobjede nacionalno-konzervativne stranke Jaroslawa Kaczynskog, „Pravo i pravednost" (PiS).

Iako mnogi političari u Briselu nemaju posebno sretna sjećanja na vrijeme 2006 - 2007 kada je Kaczynski bio premijer, oni su tokom formiranja vlade 2015. godine bili prilično mirni. Kaczynski nije ušao u vladu Beate Szydlo. Međutim, ubrzo je postalo jasno: On povlači konce iz pozadine i utiče na najvažnije političke odluke ili ih čak i sam donosi.

Na početku su mnogi u Briselu na tenzije između EU i vlade PiS-a gledali kao na Kaczynskijev pokušaj da čvrstim stavom, sebi osigura poštovanje unutar vlastite države, ali i izvan nje. Međutim, problemi su se ubrzo proširili. Evropska komisija je već u januaru 2016. reagovala na probleme Ustavnog suda koji su se pojavili zbog prvih reformi pravosuđa. Tako je prvi put došlo do formalne procedure pod nazivom „Dijalog o pravnoj državi". To je opet u Poljskoj dovelo do neraspoloženja protiv EU institucija. Prije toga su pokušaji Evropske Unije da zaštiti pravnu državu u Poljskoj bili neuspješni, obzirom da je radi postojećih EU sporazuma u ovakvim slučajevima skoro pa nemoguće uvesti prave sankcije. Kao odgovor na kritiku iz Brisela, Varšava je počela da dovodi u pitanje neke od nadležnosti EU komisije. Tako je na primjer Poljska godinu dana poslije nastavila sjeći stabla iz zaštićenog područja prašume Bialowieza, uprkos Evropskom sudu pravde koji je odmah zahtijevao hitno zaustavljanje sječe. Tako nešto se desilo po prvi puta u istoriji EU. Poslije je Varšava promijenila svoj stav i postala malo pomirljivija, ali ovaj slučaj još uvijek nije riješen.

Neprijateljstvo prema Njemačkoj

Kritičari vladi PiS-a predbacuju i to da raspiruje neprijateljstvo prema Njemačkoj, iako Varšava i Berlin već godinama njeguju dobre odnose. Smatra se da PiS time želi učvrstiti svoju poziciju kod glasača. Pritom su veze sa Njemačkom uporište poljske vanjske politike, a Njemačka je bila najvažniji zagovornik ulaska Poljske u EU 2004. godine.

Nesuglasice između ove dvije zemlje dostižu vrhunac pri ponovnom izboru predsjednika Vijeća Evrope. PiS je odjednom demonstrativno odlučio da Donalda Tuska, bivšeg poljskog premijera, posmatra ne više kao poljskog, nego kao „njemačkog kandidata". Umjesto da mu daju podršku, oni su glasali protiv njegovog ponovnog izbora za predsjednika Vijeća Evrope u martu 2017. Političari PiS-a navode čak i to da je Poljska pri ovim izborima bila preglasana sa 27 naprema 1, jer je kancelarka Angela Merkel šefove drugih EU vlada „primorala" da podrže njene favorite.

Postavljanje EU institucija u pitanje i distanciranje od Njemačke, iz ugla vlade PiS-a služi „obnovi poljskog suvereniteta". Vlada je već u prvim mjesecima svog postojanja, odlučila da je Berlin zamjeni Londonom kao glavnim saveznikom u EU i to je kratko prije Brexit referenduma i iskomunicirala. Osim toga, produbljena je kooperacija unutar grupe zemalja Višegradske grupe, kojoj osim Poljske pripadaju Slovačka, Češka i Mađarska. Iako Višegradska grupa kao euroskeptična „internacionala" još uvijek nije napravila naročito puno, Varšava ostaje pri svojim snovima o bloku pod poljskim vođstvom koji bi bio protuteža Berlinu, a u izvjesnoj mjeri i Parizu.

Poljska u začaranom krugu

U Poljskoj su debate u vezi izbjeglica i njihove raspodjele po sistemu kvota pojačali utisak da EU želi primorati zemlje-članice na neželjeni multikulturalizam, koji je prvenstveno „diktiran" iz Berlina i ugrožava nacionalne identitete. Poljski državni mediji predstavljaju terorističke napade u zemaljama Zapadne Evrope kao direktnu posljedicu grešaka briselskog „establišmenta". Kaczynski spretno igra sa ovim tenzijama između Istoka i Zapada, čiji efekti ne utiču samo na Poljsku: mnogi građani novih zemalja-članica EU ne vole da im „stara" Evropa drži predavanja.

Na Istoku, građani ulazak svojih zemalja u EU vide više kao istorijsku pravdu, nego kao ulazak u zapadnu školu za demokratiju, pravnu državu i toleranciju. Prije je ulazak u EU za Poljsku bio mjera, a danas je to više „manja nevolja".

PiS svojim biračima objašnjava da je poljsko članstvo u EU „moranje", jer samo tako Varšava ima uticaja u Evropi, kao i na evropsku politiku prema Rusiji. U isto vrijeme vlada i mediji blisku državi prenose jednu negativnu sliku Evrope, koja podsjeća na izvještavanje u Velikoj Britaniji prije Brexita.

Prijeti li Poljska Polexitom?

Više od 80 posto građana Poljske podržavaju EU, ali ta podrška bi se mogla više opisati kao površna. Više od 70 posto Poljaka ne želi da se pridruži Eurozoni. Samo oko polovina ispitanika bi glasali za euro, ukoliko bi preduslov bio ostanak u EU. Pored toga, simpatije za Evropu i dalje bi bile u opadanju, ukoliko bi članstvo u EU bilo vezano za prihvatanje izbjeglica. PiS zastupa pragmatični stav prema EU zasnovan na transakcijama, ali očekuje beneficije poput velikodušnih kohezionih fondova, ali bez da zauzvrat pruži solidarnost u pitanjima poput distribucije izbjeglica. A kako se mijenja stav poljskih birača nakon očekivanog smanjenja sredstava EU za Poljsku od 2020. godine?

Izgleda da se zemlja danas nalazi u začaranom krugu. Njen položaj u EU je od 2015. oslabio. Čak su propali i njeni opravdani zahtjevi za određenim EU reformama - zbog teškog položaja Poljske kao članice EU, koja ima problema s vladavinom prava. To bi moglo povećati frustracije unutar vlade i poljskog društva i eventualno ovu zemlju dovesti do ideje o organizovanju referenduma o članstvu Poljske u EU. Opozicija već upozorava da politika Jaroslawa Kaczinskog može dovesti Poljsku do Polexita. Međutim, još vjerovatniji scenario je da će nenaklonjenost Poljske za nove projekate evropskih integracija, kao i njene konstantne tenzije sa Briselom i iskrivljeni imidž EU koji se širi unutar Poljske, gurnuti ovu zemlju na margine Evropske unije -  to će ih odvojiti od dobro integrisanog jezgra, do druge, treće ili čak četvrte "EU brzine".