80 χρόνια από την εξέγερση στο γκέτο της Βαρσοβίας

Σκισμένα ρούχα, θραύσματα από πορσελάνη, ένα σκουριασμένο καροτσάκι μωρού, κεραμικά σκεύη, αλλά και πολύτιμα κοσμήματα είναι μερικά από τα ασυνήθιστα «ευρήματα» που έφεραν στο φως οι ανασκαφές στο παλαιό νοσοκομείο παίδων της Βαρσοβίας το καλοκαίρι του 2022. Στην περιοχή εκείνη οι Γερμανοί κατακτητές είχαν δημιουργήσει το 1940 το εβραϊκό γκέτο, το μεγαλύτερο του είδους στην κατεχόμενη Ευρώπη, αποκόπτοντας την εβραϊκή συνοικία με τείχος και συρματόπλεγμα από όλη την υπόλοιπη πόλη.

Από τη Βαρσοβία ξεκινούσαν τα «τρένα του θανάτου» που μετέφεραν πάνω από 300.000 Εβραίους του γκέτο σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και θαλάμους αερίων. Εξετάζοντας τα σημερινά ευρήματα ο ιστορικός Άλμπερτ Στανκόφσκι αποδίδει ιδιαίτερη συμβολική σημασία σε μία απανθρακωμένη κλειδαριά, μέσα στην οποία υπάρχει ακόμη ένα κλειδί. «Οι πόρτες και τα κλειδιά συμβολίζουν τη θαλπωρή του σπιτιού», λέει. «Αυτοί οι άνθρωποι δεν επέστρεψαν ποτέ στα σπίτια τους. Θάφτηκαν στα ερείπια ή μεταφέρθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης».

Υπό ανέγερση το Μουσείο του Γκέτο της Βαρσοβίας

Σύντομα όλα αυτά τα ευρήματα θα στεγαστούν στο Μουσείο του Γκέτο της Βαρσοβίας, που αναμένεται να ανοίξει τις πύλες του το 2025. Τα περισσότερα προέρχονται από το «μπούνκερ», το υπόγειο καταφύγιο της «Εβραϊκής Οργάνωσης Μάχης» (ΖΟΒ), η οποία διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην εξέγερση του 1943 μαζί με τον «Εβραϊκό Στρατιωτικό Σύνδεσμο» (ΖΖΒ) και άλλες αντιστασιακές οργανώσεις. Το σύνθημά τους ήταν ξεκάθαρο: Καλύτερα να πεθάνεις στον αγώνα, παρά στα κρεματόρια του Άουσβιτς.

Την άνοιξη του 1943 απέμεναν στο γκέτο μόλις 50.000 άνθρωποι, καθώς περισσότεροι από 300.000 είχαν ήδη μεταφερθεί στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Τρεμπλίνκα, βορειοανατολικά της Βαρσοβίας. Σύμφωνα με τα σχέδια των SS το γκέτο επρόκειτο να ισοπεδωθεί μέχρι τα τέλη του χρόνου. Η εξέγερση άρχισε στις 19 Απριλίου, στο εβραϊκό Πεσάχ (θρησκευτική γιορτή, στην οποία αντιστοιχεί το δικό μας Πάσχα), όταν μία μονάδα των SS μπήκε στο γκέτο και δέχθηκε πυροβολισμούς. Μόλις 1.000 Εβραίοι μαχητές με την υποστήριξη Πολωνών παρτιζάνων, δεν θα μπορούσαν να αντέξουν για πολύ απέναντι στην κατά πολύ ισχυρότερη πολεμική μηχανή των ναζί. Κι όμως, κατάφεραν να προβάλλουν αντίσταση για πολλές εβδομάδες απέναντι στα γερμανικά στρατεύματα υπό τη διοίκηση του αξιωματικού των SS Γιούργκεν Στροπ.

Προτιμότερος ο θάνατος από τη συνθηκολόγηση

Οι Γερμανοί έβαλαν φωτιά στα σπίτια του γκέτο. Οι περισσότεροι κάτοικοι βρήκαν τον θάνατο στον αγώνα κατά των κατακτητών ή εκτελέστηκαν. Πολλοί από τους τελευταίους επιζήσαντες του γκέτο μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης Τρεμπλίνκα και Μαϊντάνεκ. Όταν, στις 7 Μαίου, ανακαλύφθηκε το υπόγειο καταφύγιο των Εβραίων αντιστασιακών και του επικεφαλής τους Μορντεχάι Ανιέλεβιτς, στην οδό Μίλα εκείνοι προτίμησαν να αυτοκτονήσουν παρά να πέσουν στα χέρια των Γερμανών.

Ο ιστορικός Στανκόφσκι κάνει λόγο για μία ενέργεια ύψιστου συμβολισμού που θυμίζει ένα αντίστοιχο περιστατικό αυτοθυσίας το 72 μ.Χ. στην πολιορκία της Μασάντα, στη δυτική όχθη της Νεκράς Θάλασσας, προκειμένου οι Εβραίοι Ζηλωτές να μην πέσουν στα χέρια των Ρωμαίων κατακτητών.

Στις 16 Μαίου 1943, οι ναζί έβαλαν φωτιά στη Συναγωγή ενώ ο Γιούργκεν Στροπ έστελνε μήνυμα στους ανωτέρους του: «Η εβραϊκή συνοικία της Βαρσοβίας δεν υπάρχει πια». Ελάχιστοι επέζησαν. Ένας από αυτούς ήταν ο Μάρεκ Έντελμαν, ο οποίος περνώντας μέσα από αποχετευτικούς σωλήνες διέφυγε από τη γερμανική πολιορκία, απομακρύνθηκε με ένα φορτηγό και συνέχισε την αντιστασιακή δράση.

Συνολικά 3,5 εκατομμύρια Εβραίοι ζούσαν στην Πολωνία πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Αποτελούσαν το 10% του πληθυσμού, στη Βαρσοβία μάλιστα είχαν φτάσει το 30%. Τρία εκατομμύρια Εβραίοι, Πολωνοί υπήκοοι, αφανίστηκαν στο Ολοκαύτωμα. Άλλοι εγκατέλειψαν την Πολωνία μετά τον πόλεμο καθώς δεν είχαν εκλείψει οι διωγμοί κατά της εβραϊκής κοινότητας.

Αγώνας για τη διατήρηση της μνήμης

Ο Μάρεκ Έντελμαν παρέμεινε στη Βαρσοβία, σπούδασε γιατρός και έγινε ενεργό μέλος της αντι-κομμουνιστικής αντιπολίτευσης. Ως ένας από τους τελευταίους επιζήσαντες του γκέτο προσπάθησε να διατηρήσει ζωντανή την ιστορική μνήμη. Δεν ήταν πάντα εύκολο. Το κομμουνιστικό καθεστώς συχνά αντιμετώπιζε τους Εβραίους με σκεπτικισμό που έφτανε στα όρια του αντισημιτισμού. Και όταν το 1970 ο Γερμανός καγκελάριος Βίλυ Μπραντ, κατά την ιστορική επίσκεψή του στη Βαρσοβία, γονάτισε μπροστά στο Μνημείο των Ηρώων του γκέτο, οι πολωνικές εφημερίδες αποσιώπησαν τη γονυκλισία.

Σήμερα ελάχιστοι επιζώντες έχουν απομείνει. Όπως λέει ο 50χρονος Άλμπερτ Στανκόφσκι, «οι άνθρωποι της γενιάς μου μπορούσαν να ρωτήσουν τον παππού τους για να μάθουν τι έγινε. Τα παιδιά μου δεν έχουν πλέον αυτή τη δυνατότητα...»

Μόνικα Σιεράτζκα

Επιμέλεια: Γιάννης Παπαδημητρίου