Ποιος ήταν ο ρόλος Πολωνών δωσιλόγων στο Ολοκαύτωμα;

Το ζήτημα των Πολωνών που συνεργάστηκαν με τους ναζί κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής παραμένει μέχρι σήμερα στην Πολωνία ταμπού. Όποιος ασχολείται με την έρευνα πάνω σε αυτό το θέμα, στοχοποιείται γρήγορα από τη συντηρητική δεξιά. Αυτή είναι η περίπτωση των δύο διάσημων ιστορικών του Ολοκαυτώματος Μπάρμπαρα Ένγκελκινγκ και Γιαν Γκραμπόφσκι. Βρίσκονται υπόλογοι σε πολωνικό δικαστήριο εξαιτίας μερικών σειρών και υποσημειώσεων σε μια εκτενή ιστορική μελέτη τους. Με αφορμή την υπόθεση Ένγκελκινγκ-Γκραμπόφσκι ιστορικοί από όλο τον κόσμο έχουν θορυβηθεί έντονα και παρακολουθούν τις εξελίξεις στην Πολωνία με μεγάλο ενδιαφέρον. Η ετυμηγορία του πολωνικού δικαστηρίου αναμένεται το πρωί της Τρίτης.

Ο «εθνικός μύθος» και η ανάγνωση των δύο ιστορικών

Στη μελέτη τους με τίτλο «Dalej jest noc» (Kαι ακόμη είναι νύχτα) oι δύο κορυφαίοι ιστορικοί μαζί με μια ομάδα ερευνητών εκπόνησαν εννέα επιμέρους μελέτες σχετικά με τους τρόπους επιβίωσης πολλών Εβραίων στην ανατολική Πολωνία την περίοδο της ναζιστικής κατοχής. Το βιβλίο εστιάζει επίσης στον ρόλο πολλών Πολωνών στη διάρκεια της κατοχής. Ακριβώς το σημείο αυτό είναι που ενοχλεί γιατί αγγίζει βαθιές πληγές. Μετά τη ναζιστική εισβολή στην Πολωνία το 1939, η χώρα βρέθηκε υπό γερμανική κατοχή μέχρι το 1945. Συνολικά τρία εκατομμύρια Εβραίοι της Πολωνίας δολοφονήθηκαν από τους ναζί. Οι κατακτητές εξόντωναν με θανατική ποινή όσους Πολωνούς βοηθούσαν Εβραίους. Δεν ήταν λίγοι οι γενναίοι πολίτες που το έκαναν χωρίς φόβο και μάλιστα στο βιβλίο των Ένγκελκινγκ και Γραμπόφσκι καταγράφονται πολλά σχετικά παραδείγματα.

Ωστόσο υπάρχει και η άλλη όψη του νομίσματος στο ίδιο βιβλίο: περιγραφές ακραίου αντισημιτισμού, καταγγελίες και αναφορέςγια συμμετοχή Πολωνών δωσιλόγων στα ναζιστικά εγκλήματα. Η εικόνα αυτή προφανώς αποτελεί πλήγμα για τον «εθνικό μύθο» των Πολωνών ηρώων, ο οποίος έχει καλλιεργηθεί στη χώρα κυρίως από τον συντηρητικό χώρο.

Το χρονικό της υπόθεσης

Κατά των δύο ιστορικών προσέφυγε η 80χρονη Φιλουμένα Λετσίνσκα, ανιψιά ενός πρώην δημάρχου στην ανατολική Πολωνία. Θεωρεί ότι οι δύο ιστορικοί έπληξαν τη μνήμη του θείου της και ζητά χρηματική αποζημίωση ύψους 22.500 ευρώ αλλά και δημόσια συγγνώμη. Η 80χρονη έχει μάλιστα την υποστήριξη του εθνικιστικού ιδρύματος «Reduta», που αυτοπροσδιορίζεται ως «Ένωση κατά της Δυσφήμισης». Το εν λόγω ίδρυμα αποκαλεί τον θείο της Λετσίνσκα «Πολωνό ήρωα», ο οποίος έσωσε Εβραίους από τους ναζί και έθεσε τη ζωή του σε κίνδυνο. Εντούτοις η εικόνα που παρουσιάζουν για τον Έντβαρντ Μαλινόφσκι στο βιβλίο τους οι δύο ιστορικοί είναι διαφορετική. Σύμφωνα με τις μελέτες τους ο Μαλινόφσκι είναι συνυπεύθυνος για τον θάνατο περισσότερων από είκοσι Εβραίων που κρύβονταν σε ένα δάσος και τους οποίους κατέδωσε στους ναζί. Σε μια δίκη μεταπολεμικά ο Μαλινόφσκι αθωώθηκε, μετά από μια λανθασμένη μαρτυρία Εβραίας επιζήσασας. Και για τα δύο αυτά γεγονότα δεν υπάρχουν επαρκείς αποδείξεις στο βιβλίο. Ωστόσο η Ένγκελκινγκ παρείχε λεπτομέρειες και διευκρινίσεις για τις ιστορικές εκτιμήσεις του βιβλίου. Έτσι η κρίσιμη Εβραία μάρτυρας το 1996 είχε αναφέρει στο Ίδρυμα για το Ολοκαύτωμα (Shoa Foundation) ότι στη δίκη του Μαλινόφσκι είχε παρουσιάσει μια εξωραϊσμένη εικόνα. Επίσης σύμφωνα με αρχειακό υλικό, χωρικοί-αυτόπτεις μάρτυρες που ήθελαν να καταθέσουν σε βάρος του Μαλινόφσκι ότι είχε συνεργαστεί με τους ναζί, ξυλοκοπήθηκαν από συμμορία κι έτσι φοβήθηκαν τελικά να καταθέσουν στη δίκη.

Από την πλευρά του ο Γιαν Γκραμπόφσκι ανέφερε σχετικά με τη δίκη του: «Μακροπρόθεσμα αντίστοιχες επιθέσεις θα μπορούσαν να οδηγήσουν στο τέλος της ανεξάρτητης έρευνας για το Ολοκαύτωμα στην Πολωνία». Το Ίδρυμα για τη Μνήμη των Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος Yad Vashem στο Ισραήλ κάνει λόγο για «σοβαρή επίθεση στην ελεύθερη και ανοιχτή έρευνα». Και οι Γερμανοί ιστορικοί βλέπουν την υπόθεση με παρόμοια ματιά. «Τέτοιες δίκες μπορούν να εκφοβίσουν σε ακραίο βαθμό τους ιστορικούς» αναφέρει η Εύα Σλοτόιμπερ από την Ένωση Ιστορικών Γερμανίας. Ειδικότερα οι νεαρότεροι ιστορικοί θα μπορούσαν να αποθαρρυνθούν, όταν επιστημονικά δεδομένα γίνονται αντικείμενο δικαστικής διαμάχης.

«Μηχανισμός άρνησης»

Η όλη συζήτηση πάντως δεν είναι νέα για την πολωνική κοινωνία. Ήδη το 2000 ο ιστορικός Γιαν Τόμας Γκρος στο βιβλίο του με τίτλο «Γείτονες» είχε υποστηρίξει ότι στην εξόντωση των σχεδόν 1600 Εβραίων στη μικρή πόλη Γεντβάμπνε τον Ιούλιο του 1941, συνέβαλαν ακόμη και οι ίδιοι οι γείτονες των θυμάτων, που καιρό πριν από την έλευση των ναζί δεν έβλεπαν τους Εβραίους με καλό μάτι. Σύμφωνα με τον Γιόζεφ Νίζνικ από την Πολωνική Ακαδημία Επιστημών το βιβλίο αυτό ήταν «σοκ» για την πολωνική κοινωνία, η οποία ακόμη ήταν «απρόθυμη» να αναλάβει την όποια ιστορική ευθύνη της αναλογούσε. «Πρόκειται για έναν μηχανισμό άρνησης», λέει χαρακτηριστικά. Ο ίδιος αναφέρει πάντως ότι οι περισσότεροι Πολωνοί δεν γνωρίζουν καν το βιβλίο των Ένγκελκινγκ και Γκραμπόφσκι. «Σε αστείες δημοσιογραφικές αναφορές διαβάζουν ότι τέτοια βιβλία παρουσιάζουν τους Πολωνούς σαν εγκληματίες και τους καθιστούν το ίδιο υπαίτιους για το Ολοκαύτωμα με τους Γερμανούς».

Nτόρις Χάιμαν, dpa

Επιμέλεια: Δήμητρα Κυρανούδη