زندگی زنان عربستان سعودی در "سیستم آپارتاید جنسیتی"

یادداشت: الهام مانع، سویدنی یمنی تبار و دانشمند علوم سیاسی است و در انستیتوت علوم سیاسی دانشگاه زوریخ کار می کند. او که نویسنده کتاب "دولت عربی و حقوق زنان: تله حکومت های اقتدارگرا" است، این مقاله را برای دویچه وله نوشته است.

حرف های پدرم که در اواسط 1980 پیشنهاد کار در سفارت یمن در عربستان سعودی را رد کرد، فراموشم نمی شود. او در رد این پیشنهاد گفت: «من یک دختر دارم».

وقتی 60 فعال زن سعودی به تاریخ 26 اکتوبر در اعتراض به ممنوعیت رانندگی زنان پشت جلو موتر نشستند، این جمله پدرم دوباره در ذهنم زنده شد. تقاضای این زنان این مساله را به خوبی مورد توجه قرار داد که زندگی کردن یک زن در عربستان سعودی چه مفهومی دارد: یک سیستم آپارتاید جنسی همیشگی.

عربستان سعودی در سرتاسر جهان تنها کشوری است که رانندگی زنان در آن قابل مجازات است. در این کشور حق رانندگی را از زن می گیرند تا تحرک جسمی او را محدود کنند و نگذارند زن استقلال داشته باشد. ممنوعیت رانندگی برای زنان تنها گوشه ای از مشکلات فراگیر آنها را بیان می کند.

نقض حقوق اساسی زنان

سازمان دیده بان حقوق بشر در سال 2008 در گزارشی گفت که با زنان در عربستان سعودی به کمک یکی از سیستم های وضع شده از سوی دولت مانند افراد صغیر یا زیر سال رفتار می شود که نقض کننده حقوق اساسی آنهاست.

به عبارت دیگر، هر زن بالغ در عربستان سعودی فارغ از موقعیت اجتماعی اش، بدون موافقت قبلی ولی مرد خود نه سفر می تواند و نه تحصیل و حتی اجازه ندارد به داکتر برود چه رسد به این که ازدواج کند. برعلاوه، آنها از تصمیم گیری در موارد معمولی که به فرزندان شان ربط می گیرد نیز منع شده اند. این سیستم از طریق تفکیک صد درصدی جنسیتی حمایت می شود که مانع اشتراک زنان به مفهوم واقعی کلمه در زندگی اجتماعی است.

زندانی قیمومیت مردانه

جدایی جنسیتی در عربستان سعودی به دقت از سوی کمیته امر به معروف و نهی از منکر یا پولیس مذهبی این کشور مورد نظارت قرار دارد. آمیزش غیرقانونی مرد و زن در این کشور بازداشت و اتهام قانون شکنی را در پی دارد.

در این نظام تحت قیمومیت مردانه و تبعیض جنسی، زنان هر روز چیز جدیدی احساس می کنند. مثلا همه بخش های آموزشی و تحصیلی چنان ساختار بندی شده است که تبعیض جنسیتی و آنچه را که مقام ها به عنوان "طبیعت زنانه و نقش آینده زن به عنوان خانم و مادر" می بینند، نهادینه می سازد. البته باید گفت که دسترسی زنان و دختران به تعلیم و تحصیل به خواست قیم یا ولی مرد آنها بستگی دارد، زیرا در هنگام ثبت نام در نهادهای آموزشی، موافقت مرد خانواده ضروری است.

پدر سالاری در کاریابی و رفتن به شفاخانه

زنانی که می خواهند در بخش دولتی یا خصوصی کار پیدا کنند، باید رضایت مرد خانواده یا قیم شان را داشته باشند. در صورتی که قیم مرد یک زن تصمیم بگیرد که "او به هر دلیلی قرار نیست بعد از این در بیرون از خانه کار کند"، کارفرما این امکان را دارد که او را از کار برکنار کند. اما برای کار در مغازه های لباس فروشی، پارک های تفریحی و کارخانه های تولید مواد غذایی نیاز به اجازه قیم مرد نیست. البته در این بخش ها نیز جدایی شدید جنسیتی حکمفرماست و زنان اجازه ندارند با همکاران مرد شان تماس داشته باشند.

قیمومیت مردانه حتی در سیستم صحی نیز حاکم است و با توجه به سطح افکار و قیود مذهبی، در موارد عاجل نیز به اجازه مرد خانواده نیاز است. به گونه مثال حادثه ای چندی قبل اتفاق افتاد. پس از یک تصادف موتر، وقتی راننده وفات کرد، همسر و دخترش را به شفاخانه شهزاده فهد منتقل کردند و نیاز بود که دست این زن به صورت فوری قطع شود، ولی به دلیل نبود مرد خانواده، این عمل جراحی به تعویق انداخته شد.

فرصتی برای شکایت نیست

زنان عربستان سعودی این حق را نیز ندارند که مستقلانه در محکمه شکایت کنند، مگر این که یک عضو مرد خانواده یا قیم زن همرایش باشد. بنابراین قربانیان خشونت های خانوادگی این امکان را ندارند که نزد پولیس بروند و تقاضای کمک کنند. پولیس عربستان سعودی به شکایت زنان توجهی نمی کند مگر این که آنها ورقه رسمی از جانب قیم خود داشته باشند. این قاعده قابل اعتبار است حتی اگر شکایت علیه همان مردی باشد که قیمومیت زن را به دوش دارد.

نظام شاهی و وهابیت از هم سود می برند

همه این مسایل در ایتلاف دودمان شاهی و موسسات مذهبی وهابیت ممکن است. رژیم در بدل مشروعیت اش به موسسات مذهبی دست باز داده است که آموزه های محافظه کارانه و ارتجاعی خود در بخش نورم های اجتماعی را نافذ کند، مخصوصاً در احکامی که مربوط به زنان می شود.

همچنان بقای دودمان شاهی عربستان نیز منوط به روحانیت وهابی است. هرچند حکومت عربستان سعودی می خواهد در برخی عرصه ها تسهیلاتی را ایجاد کند تا "زندگی زنان کمتر محدود باشد"، اما هسته اصلی این محرومیت زنان تغییر ناپذیر باقی می ماند. خانواده شاهی ترس دارد که دسترسی زنان به عدالت جنسیتی بیشتر، ممکن است منجر به خیزش جنبش های سیاسی در کشور شود.

"زن بهتر است جای دیگر زندگی کند"

با توجه به این بیلانس شرم آور از کشور شاهی عربستان سعودی، نگرانی ها در بخش های حقوق شهروندی، حقوق بشر، دموکراسی و حکومت داری خوب مطمیناً قابل توجیه است. به همین دلیل، ایجاد یک جنبش واقعی در سیستم آپارتاید جنسیتی عربستان سعودی در آینده نزدیک محتمل به نظر نمی رسد. زنان همچنان باید پیامد این وضعیت را تحمل کنند و برای همیشه به عنوان افراد نابالغ و جدا از مردها زندگی کنند. چنین به نظر می رسد که پدرم واقعاً حق به جانب بود که گفته بود: «به عنوان زن، باید در جاهای دیگری زندگی کرد».