سم‌زدایی از معتادان، نخستین گام در راه دشوار درمان اعتیاد
۱۳۹۲ دی ۱۹, پنجشنبه
چندی پیش اخبار تکان‌دهنده‌ای درباره مرکز اجباری درمان اعتیاد شفق منتشر شد که حاکی از شرایط بد بهداشتی و بدرفتاری با ساکنان این مرکز دولتی بود. شرایطی که به مرگ حداقل ۵۳ نفر از این معتادان در تابستان ۱۳۹۱ منجر شده است. پس از انتشار این اخبار در روزنامه شرق تعدادی از مسوولان نهادهای مختلف مرکز شفق را بازرسی کردند و در نهایت این مرکز تعطیل شد.
پس از مشخص شدن این موضوع که مرکز شفق از وزارت بهداشت یا سازمان بهزیستی مجوز نداشته است، مسوولان انگشت اتهام را به سوی یکدیگر گرفتند. احمد ربیع‌زاده، دبیر شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر استان تهران، دلیل تعطیلی کمپ شفق را "به پای کار نیامدن وزارت بهداشت" دانست.
احمد حاجبی، قائم مقام معاون درمان در امور سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد، در واکنش به این اظهارات گفت: «کمپ شفق محل نگهداری انسان نیست، حتی نماینده وزارت بهداشت را به این کمپ راه ندادند. بنابراین وزارت بهداشت متولی درمان است نه رسیدگی به تخلفات.» احمد حاجبی همچنین گفته بود که مرکز درمان اعتیاد شفق، استانداردهای بهداشتی و درمانی مورد تأیید وزارت بهداشت را ندارد.
مشخص نیست که با وجود اطلاع از فعالیت مرکز شفق بدون مجوز وزارت بهداشت چرا در گذشته اقداماتی جهت بهبود شرایط یا بسته شدن این مرکز صورت نگرفته بود. از سوی دیگر صحبت از دو مرکز دیگر ترک اعتیاد "کمرد" و "جاجرود" به میان آمده که آن‌ها هم بدون مجوز وزارت بهداشت فعالیت می‌کنند و ابهام در مورد شرایط ساکنان این مراکز فعالان حقوق بشر را نگران کرده است. در سال‌های گذشته آمار معتادان به مواد مخدر افزایش یافته است.
فشار بیرونی و انگیزه درونی
احمد ربیع‌زاده به روزنامه شرق گفته بود: «درست است که طبق قانون، معتادان بیمارند اما اینها معتادان ته خط رسیده‌اند و چندان فرقی با مجرم ندارند.» این گفته را می‌توان نشانگر فاصله میان قانون و برخورد مسوولان و جامعه دانست. چرا که از سویی از نظر قانون اعتیاد بیماری محسوب می‌شود و از سوی دیگر بر اساس ماده ۱۶ اصلاحیه قانون مبارزه با مواد مخدر "معتادان متجاهر" توسط نیروی انتظامی و با حکم قضایی به مراکز اجباری درمان اعتیاد فرستاده می‌شوند.
لقب "متجاهر" به آن دسته از معتادان داده شده که اعتیاد آن‌ها از ظاهرشان پیداست. از نظر مسوولان دولتی این دسته از معتادان باعث "مخدوش شدن چهره جامعه" می‌شوند. این دید و شیوه برخورد با معتادان آن‌ها را از بیمار به مجرم تبدیل کرده و مسیر درمان را نیز دشوار می‌سازد.
در ایران مراکز مردم‌نهاد بسیاری نیز تحت پوشش سازمان بهزیستی در زمینه درمان اعتیاد فعالیت می‌کنند. مدیر یکی از این مراکز که نخواست نامش فاش شود، در گفت و گو با دویچه وله گفت: «ما یک سازمان خصوصی هستیم که با پروانه بهزیستی کار می‌کنیم. این پروانه به ما اجازه پذیرش ۴۰ مددجو را می‌دهد ولی ما تا ۱۲۰ نفر هم داشته‌ایم.» او در پاسخ به این پرسش که آیا پذیرش این تعداد مددجو مشکلی ایجاد نمی‌کند، می‌گوید: «نه، همه چیز بستگی به مدیریت و برنامه‌ریزی دارد. سالن ما بزرگ است.»
راهی دشوار زیر نگاه سنگین جامعه
هزینه یک دوره ۲۸ روزه درمان اعتیاد در مراکز خصوصی ۴۰۰ هزار تومان است. در این مدت پس از یک هفته سم‌زدایی از بدن مددجویان، آنان در جلسات گروهی مشاوره شرکت می‌کنند. مدیر مرکز معتقد است که مراکز اجباری که "جو زندان" در آن‌ها حاکم است در روند درمان اثر مثبتی ندارند، چرا که صرفا سم‌زدایی، بدون همراهی مددکار و روانشناس فقط در موارد معدودی منجر به ترک اعتیاد در درازمدت می‌شود.
علی (اسم مستعار) که بارها تجربه ترک اعتیاد را داشته می‌گوید: «تنهایی ترک می‌کردم ولی بعد نمی‌دانستم باید چه کار کنم.» او که حالا به گفته خود زندگی دوباره‌اش را در یکی از مراکز خصوصی درمان اعتیاد تهران به دست آورده است، همچنان با آن مرکز در ارتباط است. او جلسات مشاوره را چنین توصیف می‌کند: «اینجا یاد می دهند که از چه کارهایی پرهیز کنیم. نباید با مصرف‌کننده مواد زیر یک سقف باشیم. دیگر نباید با دوستانی که قبلا با آن‌ها مصرف می‌کردیم، رفت و آمد کنیم که افکارمان به عقب برنگردد. همه چیز به خودمان بستگی دارد. جلسات را جایگزین مواد مخدر می‌کنیم.»
گرچه علی در ایران سازمانی را نمی‌شناسد که به معتادانی که ترک کرده‌اند برای یافتن کار و خانه کمک کند ولی او خوشحال است که با کمک پدرش شغلی در شهرداری پیدا کرده است. آن چه مسلم است، رهایی از دام اعتیاد به اجبار و به تنهایی ممکن نیست.
دیدگاه یک کارشناس آلمانی
بد نیست با نظر یکی از کارشناسان آلمانی در این زمینه آشنا شویم. "ویلفرید اِهینگ" یکی از مشاوران سازمان "راهنمایی درباره مواد مخدر" شهر کلن آلمان فشار بیرونی را برای روند درمان مفید نمی‌داند و می‌گوید: «۵۰ درصد مراجعان ما به خواست افراد دیگری پیش ما می‌آیند. به عنوان مثال خانواده می‌خواهد که شخص معتاد تغییری در زندگیش به وجود آورد و به مشکلات خود رسیدگی کند. در این موارد ما سعی می‌کنیم انگیزه‌های خود شخص را پیدا کنیم. بدون انگیزه درونی تغییری حاصل نمی‌شود.»
"ویلفرید اِهینگ" که در رشته تعلیم و تربیت اجتماعی تحصیل کرده است، همراهی مشاور را برای درمان اعتیاد ضروری می‌داند. او که بیش از ۳۰ سال تجربه کار با معتادان را دارد می‌گوید: «اعتیاد وقتی به وجود می‌آید که انسان احساس می‌کند با مصرف مواد "زرهی" بر تن کرده که جلوی مشکلات زندگی را می‌گیرد و تحمل آن‌ها را آسان‌تر می‌کند. وقتی معتادان سم‌زدایی می‌کنند باید در کنار آن یاد بگیرند که چطور زندگی خود را در دست بگیرند و نیرو و توانایی‌های خود را دوباره پیدا کنند.»
به همین دلیل "ویلفرید اِهینگ" حضور راهنما را مهم می‌داند و می‌گوید: «به تنهایی نمی‌توان این راه را رفت. وقتی سم‌زدایی می‌شود و شخص بعد از آن تنها گذاشته می‌شود، او از نظر روحی دوباره روی همان پله‌ای ایستاده که نقطه شروع اعتیاد بوده است. در این مرحله بازگشت به اعتیاد به سادگی اتفاق می‌افتد، چون این تنها راهی‌ست که آن‌ها برای تحمل سختی‌های زندگی می‌شناسند.»
"ویلفرید اِهینگ" انزوا را بزرگترین مشکل معتادانی می‌داند که می‌خواهند از محیط اعتیاد خارج شوند: «معمولا این افراد فقط باهم رفت و آمد دارند و باید راهی برای ارتباط با مردم عادی پیدا کنند. آن‌ها تنها می‌شوند.»
او با انتقاد از این که اعتیاد به عنوان بیماری هنوز در بطن جامعه آلمان جا نیفتاده است می‌گوید: «جامعه به آن‌ها به چشم مجرم و افراد غیرقابل اعتماد نگاه می‌کند. حتی وقتی سعی می‌کنند مواد مخدر را کنار بگذارند، اصلا کار ساده‌ای نیست. اگر تحصیلات بالایی نداشته باشند کسی آن‌ها را استخدام نمی‌کند. بیکاری باعث می‌شود زندگی روزمره‌شان هم بی‌برنامه باشد.»
یکی از خدمات سازمان "راهنمایی درباره مواد مخدر" شهر کلن کمک به بیماران برای پیدا کردن کار و خانه است. "ویلفرید اِهینگ" به عنوان نمونه از برنامه‌های "اسکان حمایت شده" انجمن توانخواهان نام می‌برد. در این برنامه معتادان توانخواه به شمار می‌آیند و این انجمن مخارج سکونت و حمایت از آن‌ها را بر عهده می‌گیرد. این کمک‌ها تا جایی که فرد بتواند به زندگی عادی برگردد ادامه دارند.