شباهت‌ها و تفاوت‌های نمایشگاه کتاب در ایران و جهان
۱۳۹۵ اردیبهشت ۱۴, سه‌شنبه
شباهت‌های نمایشگاه کتاب تهران و اغلب نمایشگاه‌های مهم جهان بیشتر در نام آنها تجلی پیدا می‌کند و هر چه به فعالیت رویدادهای مهم مرتبط با کتاب بیشتر دقت شود این شباهت کم‌رنگ‌تر و تفاوت‌ها آشکارتر می‌شود.
مطابق آمار رسمی تیراژ کتاب در ایران از بیش از یک دهه پیش مدام رو به کاهش بوده است و بسیاری از کتاب‌فروشی‌ها برای ادامه حیات به فروش کالاهایی دیگر روی آورده‌اند و چشم به حمایت‌های مستقیم و غیرمستقیم دولتی دارند.
از این منظر آنچه "نمایشگاه" خوانده می‌شود، به طور معمول "فروشگاه" و امکانی برای عرضه مستقیم کتاب به مخاطبان و حذف هزینه بنگاه‌های پخش و پست است.
هزینه پخش کتاب می‌تواند به بیش از ۵۰ در صد قیمت پشت جلد برسد. ناشران در فروش مستقیم کتاب بخشی از این هزینه را به خریدار تخفیف می‌دهند و بخشی از آن را سود می‌برند.
به این ترتیب "نمایشگاه" کتاب در ایران بازار مکاره‌ای است که با حذف بخش‌هایی از چرخه صنعت نشر و در موارد زیادی با استفاده از رانت‌های دولتی و حکومتی به حیات خود ادامه می‌دهد.
بیشتر بخوانید: کاهش ۴۳ درصدی تیراژ کتاب در یک دهه
تمرکز تجارت کتاب در نمایشگاه
تیراژ متوسط کتاب در ایران به کمتر از ۲ هزار نسخه سقوط کرده است. این رقم با احتساب کتاب‌های درسی و کمک درسی و کتاب‌های مذهبی به دست می‌آید که در بسیاری از موارد با حمایت مالی نهادهای حکومتی تولید و خریداری می‌شوند.
به گزارش ستاد خبری بیست و نهمین نمایشگاه کتاب تهران، از ۲۹ فروردین تا اول اردیبهشت ۲۵۰ هزار دانشجو برای دریافت بن‌کارت کتاب ثبت‌نام کرده‌اند و مهلت ثبت‌نام تا سوم اردیبهشت تمدید شد.
همچنین ده‌ها هزار بن‌کارت دیگر برای اهل قلم، طلاب، استادان دانشگاه و حوزه‌های علمیه در نظر گرفته شده تا با استفاده از یارانه دولتی در نمایشگاه کتاب بخرند.
بر همین اساس تعداد مراجعه‌کنندگان به نمایشگاه کتاب تهران هیچ شباهتی به شمار بازدیدکنندگان از مهمترین نمایشگاه‌های کتاب در جهان ندارد.
سال گذشته هر روز حدود نیم میلیون نفر از نمایشگاه کتاب تهران بازدید کرده‌اند. ارائه تخفیف و بن‌کارت کتاب باعث شده که برای بسیاری از شهروندان خرید سالانه کتاب، به ده روز برپایی نمایشگاه محدود شود.
بیشتر بخوانید: موفقیت بی‌سابقه نمایشگاه جهانی کتاب فرانکفورت
۵ قرن سابقه نمایشگاه فرانکفورت
نمایشگاه کتاب فرانکفورت با ۵ قرن سابقه قدیمی‌ترین و از معتبرترین نمایشگاه‌های جهان محسوب می‌شود. تعداد کل بازدیدکنندگان از نمایشگاه سال ۲۰۱۵ فرانکفورت طی پنج روز ۲۷۵ هزار و ۷۹۱ نفر بوده است.
به بیان دیگر تعداد کسانی که اکتبر سال گذشته از نمایشگاه کتاب فرانکفورت بازدید کردند از شمار افرادی که در ایران بن‌کارت خرید کتاب گرفته‌اند کمتر بوده است.
دلیل ساده‌ی این تفاوت این است که نمایشگاه کتاب فرانکفورت فرصتی برای معرفی تازه‌ترین کتاب‌های منتشر شده در جهان و رد و بدل کردن امتیاز (کپی‌رایت) کتاب برای ترجمه است.
سه روز نخست نمایشگاه فرانکفورت مخصوص بازدید اهل فن است که شامل ناشران، مولفان، مترجمان، روزنامه‌نگاران، کتاب‌داران و کسانی می‌شود که به نوعی با کتاب و نشر سر و کار دارند.
بیش از نیمی از بازدیدکنندگان نمایشگاه کتاب فرانکفورت در سال گذشته افراد حرفه‌ای، از جمله حدود ده هزار روزنامه‌نگار بوده‌اند و نمایندگان بیش از ۱۰۰ کشور جهان در این رویداد فرهنگی به ارائه محصولات خود پرداخته‌اند.
از آنجا که ایران پیمان جهانی کپی‌رایت را امضاء نکرده و به رعایت آن متعهد نیست و تیراژ کتاب در این کشور بسیار نازل است دو کار اصلی نمایشگاه فرانکفورت در تهران موضوعیت ندارد.
بیشتر بخوانید: سرانه مطالعه و "آمارسازی ناشیانه" مسئولان جمهوری اسلامی
لایپزیک، لندن، نیویورک
یکی دیگر از نمایشگاه‌های مهم کتاب آلمان از قرن ۱۷ میلادی در شهر لایپزیک و در ماه مارس برگزار می‌شود. تعداد بازدیدکنندگان از این نمایشگاه امسال طی ۴ روز به ۱۹۵ هزار نفر رسید که رکوردی تاریخی محسوب می‌شود.
شمار کتاب‌های عرضه شده در نمایشگاه لایپزیک از سال ۱۶۳۲ میلادی از نمایشگاه فرانکفورت پیشی گرفت و این وضعیت تا پایان جنگ دوم جهانی ادامه یافت.
دیگر نمایشگاه مهم بهاره اروپا در لندن برگزار می‌شود که از جنبه تجاری و اهمیتی که در بازار نشر دارد، از مهمترین رویدادهای فرهنگی و نشر اروپا است.
اکسپوی کتاب آمریکا (معروف به BEA) نیز با بیش از یک قرن قدمت از قدیمی‌ترین نمایشگاه‌های جهان و از مهمترین رویدادهای فرهنگی در این کشور به شمار می‌رود.
اکسپوی آمریکا در تابستان و هر سال در یک شهر و اغلب در واشنگتن، شیکاگو، لس‌آنجلس یا نیویورک برگزار می‌شود.
بیشتر بخوانید: حاصل "جهاد فرهنگی" در بیست و پنجمین نمایشگاه کتاب
دو نمایشگاه مهم ایتالیا
در میان نمایشگاه‌های مهم اروپا که محور اصلی فعالیت‌شان داد و ستد کپی‌رایت کتاب‌ها برای نشر و ترجمه است نمایشگاه تورین ایتالیا نیز جایگاه خاصی دارد.
این نمایشگاه به لحاظ تعداد عرضه‌کنندگان کتاب و بازدیدکنندگان وضعیتی مشابه نمایشگاه فرانکفورت دارد اما از نظر سهمی که به عنوان مرکز تبادلات فرهنگی جهانی بر عهده دارد با آن قابل قیاس نیست.
در بسیاری دیگر از شهرهای اروپا هر سال نمایشگاه‌های موسمی، فصلی و موردی بی‌شماری برپا می‌شود که اغلب در سطح محلی و ملی مطرح هستند و از جایگاه چشمگیری از منظر بین‌المللی برخوردار نیستند.
یکی دیگر از نمایشگاه‌های مهم ایتالیا در بلونیا برگزار می‌شود که هدف اصلی آن توجه به ادبیات و کتاب‌های کودکان و نوجوانان است. جایزه این نمایشگاه به کتاب‌های کودکان از معتبرترین جایزه‌های جهان در این حوزه محسوب می‌شود.
یکی دیگر از تفاوت‌های چشمگیر نمایشگاه‌های معتبر جهان با نمایشگاه کتاب تهران، بازتاب جهانی اخبار و رویدادهای فرهنگی حاشیه‌ای آنها در رسانه‌های مکتوب، فضای مجازی و شبکه‌های پرمخاطب رادیو و تلویزیون است.
به این ترتیب شهروندان علاقمند به مطالعه برای آشنایی با تازه‌های نشر نیازی به حضور در نمایشگاه ندارند.
نمایشگاه‌های عربی و اسپانیایی
کشورهای اسپانیایی زبان که آثار نویسندگانشان مدت‌هاست از شاخص‌ترین آثار ادبی جهان شناخته می‌شود چند نمایشگاه کتاب مهم دارند که شهرت و اهمیت‌شان از مرزهای ملی فراتر می‌رود.
نمایشگاه بین‌المللی کتاب گوادلاخارا در مکزیک که در ماه آخر پائیز برگزار می‌شود محل گردهمایی ناشران کشورهای اسپانیایی‌زبان است.
بوئنس آیرس، پایتخت آرژانتین نیز دارای یک نمایشگاه بین‌المللی کتاب است که برخی از منابع آن را یکی از معتبرترین و مهمترین رویدادهای مرتبط با کتاب در جهان معرفی می‌کنند.
معروف‌ترین نمایشگاه کتاب در بین کشورهای عربی فعالیت خود را نزدیک به نیم قرن پیش در قاهره پایتخت مصر آغاز کرد.
نمایشگاه قاهره در ابتدا با هدف آشنا کردن عرب‌زبانان با کتاب‌های خارجی شروع به کار کرد اما اکنون مانند نمایشگاه تهران به محل فروش مستقیم کتاب با تخفیف نیز تبدیل شده و به همین دلیل تعداد بازدیدکنندگانش به سه میلیون نفر می‌رسد.
نمایشگاه بین‌المللی کتاب ابوظبی که با همکاری نمایشگاه فرانکفورت برگزار می‌شود، عنوان حرفه‌ای‌ترین نمایشگاه کشورهای عربی را از آن خود کرده و از چند سال پیش توجه ویژه‌ای به کتاب‌های کودکان و تشویق این نسل به کتاب‌خوانی دارد.
توکیو، کلکته، دهلی‌نو
در میان کشورهای آسیایی نمایشگاه‌های کتاب در هند و ژاپن جالب توجه‌تر به نظر می‌رسند. نمایشگاه بین‌المللی کتاب توکیو که کمتر از ربع قرن از عمرش می‌گذرد مهمترین دروازه ورود تازه‌های صنعت نشر به بازار کشورهای آسیایی است.
ژاپنی‌ها، از جمله کتاب‌خوان‌ترین مردم جهان هستند. از سال ۲۰۰۹ بخش ویژه نشر دیجیتالی به نمایشگاه توکیو افزوده شد و جاذبه این رویداد را برای اهل فن به مراتب افزایش داد.
نمایشگاه کتاب کلکته در هند اما حکایت دیگری دارد و مسیری را می‌پیماید که با هدف اصلی نمایشگاه‌های معتبر جهان یا ادعای برخی دیگر از نمونه‌های به ظاهر مشابه تفاوت دارد.
در نمایشگاه کلکته کار اصلی فراهم کردن امکان داد و ستد حق نشر کتاب یا امضای قرارداد میان ناشران، مولفان و واسطه‌های نشر نیست؛ این نمایشگاه جشنواره کتاب برای مردم شهر است و برگزاری آن به یک رویداد فرهنگی و بخشی از هویت کلکته تبدیل شده.
فعالیت‌های تجاری نشر در هند در نمایشگاه کتاب دهلی‌نو، در پایتخت شکل می‌گیرد؛ هند کشوری پهناور با زبان‌های مختلف است و ناشران آن در سال نزدیک به ۹۰۰ هزار نسخه کتاب به حدود ۲۰ زبان مختلف منتشر می‌کنند.
نمایشگاه کتاب کابل
در این گزارش مختصر، به‌اجبار نام بسیاری از نمایشگاه‌های کتاب در شهرهای مهم جهان مانند پاریس، پکن، مسکو، پراگ و استانبول از قلم افتاده، اما سزاوار نیست که به نمایشگاهی در همسایگی ایران اشاره‌ای نشود.
سال ۹۲ در روز جهانی کتاب نمایشگاهی در پایتخت جنگ و بحران‌زده افغانستان، کابل برگزار شد که با توجه به وضعیت پرتلاطم این کشور در دهه‌های اخیر حرکتی قابل اعتناست.
این نمایشگاه با نام "شهر کتاب" فعالیت کرد و نجیب منلی، مسئول آن به خبرنگاران گفته بود: «در این نمایشگاه دو هزار عنوان کتاب موجود می‌باشد که در افغانستان کم‌سابقه است.»
به گزارش "شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان" یک سال پیش از آن نیز نمایشگاه دیگری در کنار کتاب‌خانه مرکزی دانشگاه کابل با حضور ۱۲ ناشر و ۴ هزار عنوان کتاب برپا شده بود که مخاطب اصلی آن دانشگاهیان بودند.
مطابق آمار غیر رسمی هر سال چند صد هزار جلد کتاب از ایران به افغانستان صادر می‌شود. برخی منابع شمار این کتاب‌ها را تا یک میلیون نسخه اعلام کرده‌اند.