Чиј е Кафка, чиј е Прличев?

Особина на националните наративи на балканските народи е желбата за ексклузивно право на  славните личности во историјата на една географска област.  Тие се трофеите на националната идеологија. Тие се национална гордост и  величина. На Балканот и ден-денес луѓето се  прашуваат, на пример,  „Чиј е Прличев?” Во исто време, кога истите  тие луѓе, особено ако се и уметници, се гордеат со својата сродност со творештвото на Франц Кафка, на Пабло Пикасо или на Самуел Бекет. И сметаат дека имаат право на таа сродност. Затоа што и тие припаѓаат на уметничкото творештво. Тие, притоа, не се прашуваат дали  Кафка и‘ припаѓа само на еврејската култура и традиција, само на еврејското културално паметење. Затоа што бил Евреин. Но, дали Кафка, но и секого од нас, дефинитивно и судбински го определува само потеклото, родот и крвта? Не е ли   личноста многу повеќе  од сето тоа? Кафка во себе обединува најмалку три културни традиции: еврејската, германската и чешката. Евреинот Кафка пишувал на германски во Прага. Да беше имал таква среќа  ( или несреќа) да се роди на Балканот, да припаѓаше според својата биографија на три различни балкански култури, секоја од нив ќе сметаше дека Кафка е само „нејзин”. Апсурдноста, провинцијалноста на прашањето за тоа ”чија” е некоја историска личност во национална смисла, доаѓа најјасно до израз кога  таа е познат уметник. Како Франц Кафка. Или како Григор Прличев. Уметноста по својата сушност  има универзално значење, додека националниот, но, особено, националистичкиот наратив, живее од затвореноста во локалното.

Дури и кога  нивните држави се земји-членки на ЕУ, балканските народи уште тешко учат од европската историја на дваесеттиот век, во која помирувањето на народите се одигруваше токму низ сознанието дека  една иста историска личност може да  припаѓа на два или на три различни  национални  наративи. И тоа да не мора да противречи на особеноста на секој од нив. Затоа што секој од нив се препознава во  некој поинаков аспект во многустраноста на биографијата на историската личност. И токму затоа тој национален наратив истата личност може да ја дели со некој друг наратив. Балканските наративи уште не сознале дека тоа што го поставиле како „апсолут” – апстрактната идеја на нацијата – луѓето катадневно ја живеат само како припадност на една култура, традиција, начин на живот и систем на заеднички вредности. Балканските држави не се осмелуваат да помислат дека тоа што го  нарекуваат национален идентитет е, всушност, културен идентитет. Затоа што националното чувство кај личноста не е безвременска идеја, која лебди над еден народ. Тоа чувство на припадност  се обликува преку воспитанието и културата. Преку ритуалите и обичаите, преку традицијата и образованието, преку фолклорот и музиката. Преку приказните што ни ги раскажувале кога сме биле деца. Преку филмовите што сме ги гледале секогаш одново на државните празници. Сето тоа, всушност, е културен идентитет.

Токму затоа европските модерни демократии се‘ повеќе инсистираат на разбирањето на историјата како културално паметење  на една или на  повеќе културни заедници. Особено во деведесеттите години на минатиот век во германскиот филозофски дискурс идентитетот на една заедница се‘ повеќе се толкуваше како културен идентитет. Таа идеја, конечно, доведе до втемелувањето на поимот  „културалното паметење”.  Се работи за теоријата во која поимот на нацијата не е повеќе суштински и судбински за себепрепознавањето ( што, всушност, и значи поимот идентитет)  на една општествена заедница. Модерните европски општества како германското, се‘ повеќе  инсистираат на идентитетот како културен феномен кој се  обликува преку традицијата, обичаите, ритуалите,  но и преку симболите и митовите  на заедништво. Тоа заедништво може да обединува во себе не само припадници на една, туку на повеќе држави. Таков е европскиот културен идентитет. Европа, имено,  не е нација. Европа е култура и традиција, вредности и самосвест.

Други колумни од Кица Колбе:

-Непознатите соседи – Македонците и Грците

-Ревизијата на учебниците и визијата за мир

-Културата и македонскиот идентитет

Ако се посматра критички националниот наратив на балканските народи, тогаш брзо станува јасно дека претставата за „националниот идентитет” како  непроменлива надвременска сушност, слична на идеите  на Платон,  неретко се обликува врз митови и приказни, позајмени од  народното творештво и од литературата. Парадоксалноста на склоноста  на балканските  национални идеологии, личноста на уметникот да ја „окупираат”  само за себе, небаре  таа да не  смее да припаѓа и на некоја друга национална култура, сведочи, всушност, за  несигурен идентитет. Оти тој што знае кој е, не стравува дека некој може да му го одземе идентитетот. Тие што немаат во себе силен и јасен идентитет, тие се кријат зад  фанатичните идеологии на толпата.  Тоа е причината зошто во националистичките наративи на балканските држави не само биографиите на царевите и владетелите, на револционерите и  хероите, туку и на уметниците и творците се подредени на тесните рамки на само една нација или само еден народ. Секако, во таква ментална матрица  тешко се пробива мподерната европска идеја за споделувањето на историјата. Но, токму уметноста живее од тоа споделување! Творецот не создава дело со цел тоа да остане затворено во локалните рамки на културната или национална средина во која настанало. Уметничкото дело  ја остварува својата вистинска цел дури кога ќе излезе надвор од националните граници, кога ќе биде споделено со многу други културни средини.

Ова сознание уште нема  влијание врз менталната матрица на балканските народи. Затоа во   бугарската, грчката и македонската култура уште е горешто прашањето кому му  припаѓа Прличев. Како „само свој” го доживуваат и Грците и Бугарите и Македонците. Тие, притоа, забораваат  дека тесната национална рамка нема врска со културното достоинство на еден творец. Затоа што творештвото се создава за да има вредност над сите национални и географски граници. Кога творецот Прличев нема да се вреднува според автентичниот принцип на универзалноста на уметноста, туку според местото на раѓање,  местото на делување или според тоа кое државјанство имал  во одреден период од животот, тогаш се занемарува токму тоа што неговата личност ја прави привлечна за трите национални наративи како блескав трофеј – не за величината на творецот – туку за величината на нацијата, се викала таа бугарска, македонска или грчка. Имено, се занемарува   неговата творечка величина, неговата ненадмината поетска дарба, заради која секој од трите народи сака да го поседува Прличев како свој.

Зошто за националните наративи на Балканот е  небаре „сквернавење” на чистотата на сопствената нација една личност да ја делат со неколку национални култури? Затоа што идејата на европската нација, која е несфатлива без западно-европското Просветителство и рационализмот,  на Балканот беше вградена во народните преродби. Во  градењето на националните наративи на балканските народи од првиот миг беше   вклучена и православната црква. За тоа сведочат „фанариотите”. Тоа објаснува зошто „нацијата” за балканските народи стана „светост” -  напати поважна од религијата. Кога конечно  би станало јасно дека самосвесната личност не е затвореност во националното. Тогаш и Бугарите и Грците и Македонците ќе сфатат дека Прличев им припаѓа на сите нив. Затоа што со нив го споделил својот живот и творешство. Тогаш тие, конечно, ќе ја разберат пораката на неговото ненадминато поетско творештво. И ќе почнат да градат мостови меѓу себе. Како што Прличев градел мостови над сите национални граници – само со силата на творештвото.