Грција и егејската приказна
4 февруари 2019
Првпат улиците на градот за кој татко ми постојано раскажуваше ги видов во филм во осумдесеттите. Ги препознав старите тесни улици со калдрма, трошните куќи како ближни и роднински по тагата што тие ја разбудија во мене. Дури подоцна дознав дека грчкиот режисер Тео Ангелопулос многу од своите филмови ги снимал во Лерин и околината. Во тој предел, кој Грците го нарекуваат Западна Македонија. Земјата во која се родени и до Граѓанската војна живееја фамилиите на моите родители. И деновиве, кога повторно ги гледав филмовите на Ангелопулос, пак се врати тагата. Заради долгото чекање на татко ми да се врати барем еднаш во љубеното Леринско поле. Тоа, преку кое често полека се движи камерата на Ангелопулос. Во невидливата бавна линија на меланхолијата, толку типична за него. Но, и за татко ми, големиот сонувач и меланхоличар. Речиси во сите филмови на Ангелопулос е зима. Врне снег или дожд. Магла и мраз лежи врз полето. Метафора за „замрзнатоста“ на грчкото општество. Политиката ги „замрзнува“ проблемите и траумите. Но, луѓето ги паметат. Уште повеќе уметниците како Ангелопулос. Кога во политиката настапува „ледено доба", животот станува скришен. Затворен во куќите, полн со страв. Таков беше животот за Македонците во Грција по војната. Откако роднините и соседите пребегаа преку границите. За бегалците од Граѓанската војна никој не говори во филмовите на Ангелопулос. Сепак, тие се присутни во тагата што лежи врз пределите мрачни и мразни. Таму, каде што во војната гинеле илјадници луѓе. Тие се сенките на војната од едната и од другата страна на границата. Тие беа и потиснатата траума на грчкото општество.
Сепак, по седум децении, има знаци дека столетниот мраз во кој беше потоната приказната на егејските бегалци во грчката стварност почнува полека да се топи. Тоа е чудото за кое пред една недела ми раскажуваше мојата пријателка во Атина, Александра Јоаниду. По говорот на Алексис Ципрас во грчкиот парламент ненадејно се урна табуто кое ја демнеше темата, за која дури и Ангелопулос говореше само со метафори, низ слики, низ чувства и симболични предели. Темата која досега беше табу во Грција е неправдата кон егејските бегалци од Граѓанската војна. „Во Грција сега има се‘ повеќе луѓе кои пишуваат за Граѓанската војна и за тие луѓе, на кои им беше забрането да се вратат. Тие, како татко ти," ми рече Александра деновиве. Таа, пак, беше од тие малкумина грчки интелектуалци кои имаа храброст да говорат за неправдата кон егејските бегалци уште многу пред Преспанскиот договор. Таа тема нѐ поврза нас двете во длабоко пријателство уште пред речиси десет години. Затоа секогаш кога пишувам за помирувањето меѓу Грците и Македонците мислам на Александра. Таа е за мене ликот, во каков посакувам да се преобрази Грција доколку еден ден вистински се оствари помирувањето меѓу двата народа. Кога тие ќе почнат да се запознаваат одблизу. Како што се запознавме јас и Александра. За да сознаеме дека двете во фамилијарната биографија ја имаме наследено траумата на бегалството. Затоа и двете го избравме патот на помирувањето како единствен лек за траумата. Уште Александра е во предност во однос на мене. Јас во мигот знам многу помалку за страдањето на грчките бегалци од Мала Азија, отколку што таа знае за страдањето на егејските бегалци. Таа во траумата на татко ми, за која пишувам во „Егејци“, ја препозна траумата на дедо и‘, на татко и‘, на протераните Грци од Мала Азија. За татко ми, во детството, тие луѓе како татко и‘ на Александра не беа туѓинци. Тие беа неговите први соседи. Ги викаа „просвиги“. Тоа име го знаев од дете, од татко ми. Не знаев дека значи „бегалци“. Такви како нас, Егејците. Кога во јули, кусо откако беше потпишан Преспанскиот договор, грчкиот весник „Авги“ ми понуди да напишам колумна, Александра ја преведе на грчки. „Не верувам дека ќе ја објават“, и‘ реков. „Затоа што напишав дека сум ќерка на македонски бегалци од Грција.“ Таа, пак, не се сомневаше дека ќе ја објават. И имаше право. Новинарот на „Авги“, кому му ја испратив колумната, потоа ми напиша дека му е позната трагедијата на „славо-македонските“ бегалци од Граѓанската војна. Да беа живи моите родители, ќе се радуваа на мојата колумна во грчки весник. Во која ја споменувам неправдата кон нив. Оти нив ги болеше што се чувствуваа заборавени од светот како бегалци. Најмногу од тие со кои порано живееја во иста држава – од Грците. Трагедијата на спорот за името Македонија ми стана уште појасна кога сфатив дека и тие кои денес во Грција жестоко одбиваат да го делат тоа име со други, во Македонија се населени од неволја. Откако беа прогонети од Турција. Можно е токму тие денешни Грци, кои во своето фамилијарно паметење го сочувале и стравот и траумата на нивните прогонети предци, во сиве овие седум децении да се противеле да се вратат и „славо-македонските“ бегалци. Балканот е бескрајна приказна за војни и погибии, за прогонства и бегалства, за страдања и копнежи за враќање во изгубените татковини.
Други колумни од Кица Колбе:
-Траума и вина - сенката на Граѓанската војна во Грција
-
Вчера пак се сретнав со сликите на Ангелопулос. Сега на поетот, а не на режисерот. И неговите стихови ја разбудија истата тага во мене. Затоа што говорат за бегалците. Со нив започнува репортажата на грчката новинарка Марија Лука, објавена во Грција на еден онлајн-портал на 26-ти јануари 2019. Тој напис за мене е уште еден доказ дека навистина почнува да се топи мразот во грчката јавност за егејската тема. Ја читав репортажата долго, со помош на Гугл. Тоа го зголеми чувството дека трагам по скришно писмо. На кое толку долго чекаа моите родители. Грчки новинар да говори за неправдата кон нив. Токму за нив, за сите егејски бегалци со македонско потекло говори текстот со наслов:„Тие што не се вратија. (Славо) македонските политички бегалци од Граѓанската војна"
„Договорот од Преспа е ратифициран", стои во поднасловот. „Можеби сега е времето да се надмине една голема неправда...“. Авторката ги опишува знаците за таа неправда, читливи низ отсуството, низ уништувањето и низ насилно раскинатото паметење во Лерин, Костур и Преспа. Таа говори за разделените фамилии. За животни приказни кои продолжија од другата страна на границата. Затворени со невидливи ѕидови на прогонот. „Тоа е приказната на цивилните бегалци од Граѓанската војна, кои никогаш не се вратија. Таа е непријатна за грчката држава и трагична за нејзините протагонисти. Но, тие не се вратија затоа што самите така одлучија, туку затоа што им беше забрането, бидејќи не беа „Грци по род", истакнува Марија Лука. Таа ја опишува жестоката асимилација и дискриминација на словенското македонско население уште во времето на диктатурата, со што беше забранета нивната јазична и културна посебност. Иако „Славо-Македонците" се бореа против германската окупација заедно со Грците. Тогаш грчката Комунистичка партија побара да има еднакви права за малцинствата. Националниот ослободителен фронт во Лерин организираше школи на мајчиниот јазик – македонскиот. И Марија Лука го оживува споменот на Мирка Гинова. И на нејзините последни зборови. Дека е Македонка и дека верува во Комунистичката партија на Грција, затоа што само таа партија ги застапува правата на сите народи во Грција, а на Македонците им гарантира исти права како на сите други. Текстот потсетува дека во Граѓанската војна 20-25% од борците во демократската армија биле Славо-Македонци. И на тоа дека со резолуцијата од 1947-та на сите грчки граѓани, кои ја напуштија државната територија, им беше одземено државјанството. А таа политика продолжила и со членот 19 од законот за државјанство од 1955-тата, кој е сменет дури 1998-та. Сиве овие нешта досега во Грција не смееја да се изговорат јавно. Марија Лука укажува дека едно од главните барања на демократското движење по падот на воениот режим во Грција беше барањето да се вратат цивилните бегалци од Граѓанската војна. За жал, потцртува таа, Андреас Папандреу, пред Божиќ 1982-та само делумно го остварил барањето на грчката демократска јавност. Затоа што толку очекуваното решение имало едно „расистичко ограничување“. „Тие што не беа „Грци по род“, имено, борците во Демократската армија и нивните деца, кои имаа словенско потекло, беа исклучени од долго очекуваната историска рехабилитација. За многу луѓе, кои имаа високи чинови во борбата во Северна Грција, беше незамисливо не само да се вратат, туку и да ја посетат земјата." Марија Лука подробно ги опишува драмите на егејските бегалци на границата во Битола. Тие кои не добиваа дозвола да одат дури ни на погребот на блиски роднини во Грција. За што причината не била само местото на раѓање во Грција во пасошот, туку, пред се‘, „црните листи“ водени од државната безбедност. Како илустрација за колективната неправда кон егејските бегалци авторката го опишува случајот на Васко Караџа. Притоа таа потсетува дека забраната за сите политички бегалци кои не се „Грци по род“ уште постоела кога 2009-тата комисијата за борба против расизмот и дискриминацијата на Европскиот совет побарала од „грчките власти да ги превземат сите чекори, мерките за помирување со сите што избегале во Граѓанската војна да се реализираат за сите и тоа без дискриминација.“ 2010-тата и шест членови на Сириза барале да се повлече законот од 1982-та, се истакнува во репортажата. Таа завршува со барањето конечно да се исправи неправдата кон бегалците од Грција со словенско-македонско потекло – со тоа што ним или на нивните потомци ќе им се врати одземеното државјанство и имотот.
Можеби ќе треба уште многу време додека ваквите храбри луѓе во Грција, како Александра Јоаниду и Марија Лука ќе бидат многубројни. Сепак, и зборовите на овие две храбри интелектуалки за мене веќе имаа сила од која почнува да се топи деценискиот мраз од заборав и неправда кон егејските бегалци. И се намалува меланхолијата на поетите како Ангелопулос, на која се восхитуваме сите три. Сигурно би му се допаднало ако знаеше дека ќерката на егејско-македонски и ќерката на понтиско-грчки бегалци се обединети и во восхитот за неговите филмови.